বিশ্বৰ প্ৰতিখন সমাজতেই লিংগ বৈষম্য কম-বেছি পৰিমাণে থকা দেখা যায়। অনুন্নত দেশসমূহতকৈ উন্নত দেশসমূহত ইয়াৰ পৰিমাণ কম হ’লেও এই – বৈষম্য নাই বুলি ক’ব নোৱাৰি। ইংৰাজী ‘Gender’ শব্দটো উৎপত্তিৰ ক্ষেত্ৰত সকলো পণ্ডিত একমতত উপনীত হ’ব পৰা নাই। কোনোবাই ফ্রান্স শব্দ ‘Genese’, গ্রীক শব্দ Gene আৰু এচামে লেটিন শব্দ ‘Genus’ শব্দটোৰ পৰা আহিছে বুলি উল্লেখ কৰিছে। অৱশ্যে বহু পণ্ডিতে ‘Gender’ আৰু ‘Sex’ এই দুয়োটা শব্দই একে অর্থকে প্রকাশ কৰে বুলি কয় যদিও দুয়োটা শব্দই বেলেগ বেলেগ অর্থ প্রকাশ কৰে। Gender শব্দটো অর্থ সাংস্কৃতিক আৰু মনোবৈজ্ঞানিক দৃষ্টিভংগীৰে সামাজিক অৰ্থত লিংগক নিৰ্ধাৰণ কৰিছে। আনহাতে Sex শব্দটোৱে ব্যক্তিয়ে জন্মসূত্রে পোৱা জৈৱিক লিংগৰ অৰ্থ প্রকাশ কৰে। প্রাকৃতিকভাবে জন্ম হোৱা ল’ৰা আৰু ছোৱালী শাৰীৰিকভাৱে পৃথক হোৱাৰ বাবেই তেওঁলোকৰ কাৰ্য আৰু ভূমিকাসমূহ বেলেগ বেলেগ হয়। একেদৰে ল’ৰা-ছোৱালীৰ পৃথক গুণ, আচাৰ-ব্যৱহাৰ, দ্বায়িত্ববোধ, কর্তব্য, অধিকাৰ, প্রস্থিতি আৰু ভূমিকা আদিৰে ডাঙৰ-দীঘল হৈ পুৰুষ-মহিলা বা পুলিংগ-স্ত্রীলিংগলৈ পৰিৱৰ্তন ঘটে। বাহ্যিক দৃষ্টিত পুৰুষ-মহিলাৰ মাজত ভিন্নতা পৰিলক্ষিত হোৱাৰ বাবেই সামাজিকভাৱে নিজৰ স্থান, অধিকাৰ, কর্তব্য আৰু ক্ষমতা আদিৰ ক্ষেত্ৰতো পৃথক কৰি ৰখা হয়। এনেদৰেই সামাজিক লিংগ বিভাজন ঘটাই বিভিন্ন ক্ষেত্রত মহিলাসকলৰ ওপৰত পুৰুষ প্রধান সামাজবিলাকে অতীতৰ পৰাই বৈষম্য কৰি আহিছে।
আমেৰিকাৰ দৰে পৃথিৱীৰ উন্নত দেশসমূহতো এই বৈষম্যৰ ৰাজনৈতিক ক্ষেত্রত স্পষ্ট প্রভাৱ পৰিলক্ষিত হৈ আহিছে। দেশখনৰ ৰাজনৈতিক ক্ষেত্ৰখনত ২০১৬ চনৰ ৰাষ্ট্ৰপতি নিৰ্বাচনত হিলাৰী ক্লিন্টন আৰু ২০২৪ চনত কমলা হেৰিছে প্রতিদ্বন্দ্বিতা কৰি নিৰ্বাচনত দুয়োগৰাকী উপযুক্ত প্রার্থী মহিলা হোৱাৰ বাবেই পৰাজয়বৰণ কৰিছিল বুলি বহু সামাজিক মাধ্যমত প্রকাশিত হৈছিল। ভাৰতবৰ্ষত বৈদিক যুগত মহিলাক পুৰুষৰ সমানে সমানে স্থান দিয়া হৈছিল যদিও হাজাৰ বছৰীয়া পুৰণি ভাৰতীয় সভ্যতাত যোৱা শশ বছৰ ধৰি নাৰী পুৰুষৰ অধীন হৈ আহিছে। জন্মৰ পাছতেই এগৰাকী নাৰী দেউতাকৰ, গাভৰু কালত স্বামীৰ আৰু বয়সত পুত্ৰৰ অধীনত জীৱন অতিবাহিত কৰিবলগীয়া হয়। আধুনিক গণতান্ত্রিক ব্যৱস্থাত ৰাজনৈতিক নেতাসকলৰ মুখত যদিও মহিলাৰ গুণ-গৰিমাৰ জয়গান গোৱা হয়, তথাপি বাস্তব ক্ষেত্রত ইয়াৰ কোনো মিল থকা দেখা নাযায়। অষ্টাদশ লোক সভাৰ নিৰ্বাচনৰ আগে আগে ভাৰতীয় সংসদীয় গণতান্ত্রিক ৰাজনীতিত পঞ্চায়ত নির্বাচনত ৫০ শতাংশ মহিলা অংশগ্ৰহণৰ ব্যৱস্থা কৰাৰ পাছত লোক সভা আৰু ৰাজ্যৰ বিধানসভাৰ সমষ্টিৰ ৩৩ শতাংশ বিজার্ভেশান কৰি ২০২৩ চনৰ ২৮ ছেপ্টেম্বৰত ভাৰতৰ মহামান্য ৰাষ্ট্ৰপতি দ্রৌপদী মুর্মুৱে ‘নাৰীশক্তি বন্দন আইন-২০২৩’-ত অনুমোদন জনোৱাৰ লগে লগে এখন গুৰুত্বপূৰ্ণ আইনলৈ পৰিৱৰ্তন ঘটে। ২০২৩ চনৰ ১৯ ছেপ্টেম্বৰ মাহত লোক সভা আৰু ২১ ছেপ্টেম্বৰত ৰাজ্য সভাত এই আইনৰ বিধেয়ক গৃহীত হৈছিল। বাস্তব ক্ষেত্রত দেখা গৈছে যে হৈ যোৱা ২০২৪ চনৰ অষ্টাদশ লোক সভাৰ নিৰ্বাচনত ৩৩ শতাংশ বাদেই ১৬.৩ শতাংশ মহিলা সাংসদেই নির্বাচিত নহ’ল। লোক সভাৰ ৫৪৩খন সংসদীয় আসনৰ ভিতৰত ৭৪খন আসনতহে মহিলা প্রার্থী সাংসদ হিচাপে জয়ী হৈছে। এইবাৰ লোক সভাৰ নির্বাচনত সংসদত মহিলাৰ প্ৰতিনিধিত্বৰ তালিকাত বিশ্বৰ ১৮৫খন দেশৰ ভিতৰত ভাৰতৰ স্থান ১৪৩। যোৱা ২০১৯ চনৰ সংসদীয় নির্বাচনত ১৫ শতাংশ আৰু ২০১৪ চনত ১২.৭ শতাংশ মহিলা সাংসদ নির্বাচনত জয়ী হৈছিল। অন্য এক প্রতিবেদন মতে, ৰাজনৈতিক দলসমূহ পুৰুষতান্ত্রিক মনোভাবেৰে পৰিচালিত হোৱাৰ বাবে দল পৰিচালনাৰ ভাৰ নাৰীৰ হাতত দেখা নাযায়। ভাৰতবৰ্ষত নাৰী নিৰ্বাচনত প্রতিদ্বন্দ্বিতাৰ হাৰ অতি কম হোৱাৰ বাবে ক্ষমতা ব্যৱস্থাতো নাৰীৰ অংশগ্রহণ কম। ভাৰত স্বাধীনতাৰ ৭৬ বছৰৰ পাছতো প্রতিখন মন্ত্রীসভাত ৬.৯ শতাংশ আৰু সংসদত ১৭.২ শতাংশ নাৰীয়েহে অংশগ্রহণ কৰিবলৈ সক্ষম হৈছে। বিশ্বৰ প্ৰেক্ষাপটৰ সংসদীয় ৰাজনীতিত মহিলাৰ প্রতিনিধিত্ব গড়ে ২৪ শতাংশ হোৱাৰ বিপৰীতে ভাৰতবৰ্ষত ৩৩ শতাংশ ৰুপে ভবিষ্যতে কাৰ্যকৰী হ’লে ই বিশ্বৰ নাৰী সমাজৰ প্রতিয়েই এক শুভবার্তা কঢ়িয়াই আনিব। পুৰুষসকলে এইক্ষেত্রত পূর্ণ সহযোগিতা আগবঢ়াব লাগিব।
২০২৫ চনৰ ১ জানুৱাৰীলৈকে ২৫ খন দেশ আছে য’ত ২৮ গৰাকী মহিলাই ৰাষ্ট্ৰ আৰু/বা চৰকাৰৰ মুৰব্বী হিচাপে কাম কৰে । মাত্ৰ ১৮ খন দেশত এগৰাকী মহিলা ৰাষ্ট্ৰপতি আৰু ১৬ খন দেশত এগৰাকী মহিলা চৰকাৰৰ মুৰব্বী আছে ।ৰাজনীতিত লিংগ বৈষম্যৰ বিৰুদ্ধে যুঁজিবলৈ ভাৰত চৰকাৰে স্থানীয় চৰকাৰৰ আসনত সংৰক্ষণৰ ব্যৱস্থা কৰিছিল । ভাৰতৰ সংসদীয় সাধাৰণ নিৰ্বাচনৰ সময়ত মহিলাৰ ভোটাৰৰ হাৰ ৬৫.৬৩% আছিল, যিটো পুৰুষৰ ৬৭.০৯% ভোটৰ হাৰতকৈ অলপ কম।
ভাৰতীয় ৰাজনীতিত মহিলাসকলে বহু দূৰ আগবাঢ়িছে যদিও এতিয়াও বহু প্ৰত্যাহ্বানৰ সন্মুখীন হৈছে। বাধা ভংগ কৰা আদিম অগ্ৰগামীসকলৰ পৰা আৰম্ভ কৰি আধুনিক নেতাসকলে অগ্ৰগতি লাভ কৰালৈকে এই যাত্ৰা প্ৰেৰণাদায়ক আৰু কঠিন দুয়োটা দিশতে হৈছে। লিংগ সমতাক প্ৰসাৰিত কৰাৰ লক্ষ্যৰে আইন আৰু নীতিৰ সৃষ্টি হোৱাৰ পিছতো সমাজৰ নীতি-নিয়ম আৰু গাঁথনিগত বিষয়সমূহে ৰাজনীতিত মহিলাসকলৰ সম্পূৰ্ণ অংশগ্ৰহণত বাধাৰ সৃষ্টি কৰি আহিছে।
ভাৰতৰ মহিলাসকলে গভীৰভাৱে শিপাই থকা সমাজৰ নীতি-নিয়ম আৰু গাঁথনিগত সমস্যাৰ বাবে ৰাজনীতিত চলি থকা প্ৰত্যাহ্বানৰ সন্মুখীন হ’বলগীয়া হয়। অগ্ৰগতিৰ পিছতো লিংগ বৈষম্য, হিংসা, আৰু অসমান দৰমহা উল্লেখযোগ্য বাধা হৈয়েই আছে। সংসদত মহিলাৰ প্ৰতিনিধিত্ব ৰাজনীতিত লিংগ সমতাৰ দিশত অগ্ৰগতিৰ এক মূল পৰিমাপ। মহিলাসকলে ৰাজনৈতিক কেৰিয়াৰত আগবাঢ়ি যাবলৈ ৰাজনৈতিক দলসমূহৰ সমৰ্থন অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ। মহিলাসকলক সুৰক্ষা প্ৰদানৰ বাবে আইন আছে যদিও ইয়াৰ ফলপ্ৰসূ কাৰ্যকৰীকৰণৰ এতিয়াও অভাৱ।
ভাৰতবৰ্ষই স্বাধীনতা লাভ কৰাৰ পিছত অধিক মহিলাই ৰাজনীতিত প্ৰৱেশ কৰিবলৈ ধৰিলে। উন্নয়ন আৰু দুৰ্নীতিৰ দৰে সমস্যাৰ সমাধানৰ বাবে তেওঁলোকে কঠোৰ পৰিশ্ৰম কৰিছিল। কিন্তু তথাপিও গভীৰভাৱে শিপাই থকা সমাজৰ নীতি-নিয়ম আৰু গাঁথনিগত বাধাৰ বাবে তেওঁলোকে বহু বাধাৰ সন্মুখীন হ’বলগীয়া হৈছিল।ৰাজনীতিত মহিলাসকলে প্ৰক্সি প্ৰতিনিধিত্ব, আৰ্থিক বাধা, পিতৃতান্ত্রিক নীতি-নিয়ম, আৰু মূল ৰাজনৈতিক ভূমিকাসমূহৰ পৰা বৰ্জন আদি উল্লেখযোগ্য প্ৰত্যাহ্বানৰ সন্মুখীন হয়। ইয়াৰ উপৰিও তেওঁলোকে হিংসা, ভয় দেখুৱাই আৰু চাইবাৰ হাৰাশাস্তিৰ সন্মুখীন হয়, যাৰ ফলত তেওঁলোকে ৰাজহুৱা জীৱনত সক্ৰিয় অংশগ্ৰহণত বাধাৰ সৃষ্টি কৰে। হিংসা আৰু ভয় দেখুৱাই মহিলাৰ ৰাজনৈতিক অংশগ্ৰহণৰ ক্ষেত্ৰত উল্লেখযোগ্য এক বাধা। ৰাজনীতিত প্ৰৱেশ কৰা মহিলাসকলে প্ৰায়ে ভাবুকি, হাৰাশাস্তি, আনকি শাৰীৰিক হিংসাৰ সন্মুখীন হয়। এই শত্ৰুতাপূৰ্ণ পৰিৱেশে বহু মহিলাক ৰাজনৈতিক কেৰিয়াৰ গঢ়িবলৈ নিৰুৎসাহিত কৰিব পাৰে।
অৰ্থনৈতিক আৰু শৈক্ষিক বৈষম্যইও মহিলাৰ ৰাজনৈতিক অংশগ্ৰহণত বাধাৰ সৃষ্টি কৰাত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰে। বহু মহিলাৰ ৰাজনৈতিক ক্ষেত্ৰখনত প্ৰতিদ্বন্দ্বিতা কৰিবলৈ প্ৰয়োজনীয় আৰ্থিক সম্পদ আৰু শৈক্ষিক পটভূমিৰ অভাৱ। এই অৰ্থনৈতিক আৰু শৈক্ষিক ব্যৱধানে মহিলাসকলৰ বাবে ৰাজনৈতিক নেতৃত্বৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় দক্ষতা আৰু আত্মবিশ্বাস লাভ কৰাত অসুবিধাৰ সৃষ্টি কৰে।
মহিলাৰ ৰাজনৈতিক প্ৰতিনিধিত্বৰ ক্ষেত্ৰত ভাৰতৰ বিশ্বব্যাপী ৰেংকিং কম হৈয়ে আছে ৷ ১৮ সংখ্যক লোকসভা নিৰ্বাচনৰ পূৰ্বে আই পি ইউৰ তথ্য অনুসৰি সংসদত মহিলাৰ প্ৰতিনিধিত্বৰ ক্ষেত্ৰত ১৮৫খন দেশৰ ভিতৰত ভাৰতে ১৪৩ নম্বৰ স্থান লাভ কৰিছিল। ১৮ নং লোকসভাত মহিলা সাংসদৰ সংখ্যা সামান্য হ্ৰাস পোৱাৰ লগে লগে এই ৰেংকিং আৰু অধিক হ্ৰাস পোৱাৰ সম্ভাৱনা আছে।
সংবিধানত মহিলাৰ সমাধিকাৰ নিশ্চিত কৰা হ’লেও, তাত বাস্তৱ প্ৰয়োগৰ ক্ষেত্ৰত ব্যৰ্থতা দেখা যায়। সংসদ আৰু বিধানসভাত মহিলাৰ অংশীদাৰিত্ব ১৫ শতাংশৰ নিচেই থাকে, যি এটা সুস্পষ্ট বৈষম্যক সূচায়। যদিও পঞ্চায়তীৰ তিনিভাগৰ এক ভাগ আসনত মহিলাৰ বাবে সংৰক্ষণ দিয়া হৈছে, তথাপি ই বহুক্ষেত্রে “প্ৰক্সি” প্ৰতিনিধিত্বলৈ পৰিণত হৈছে, য’ত মহিলাই নামমাত্র নেতৃত্ব দিয়ে আৰু নেপথ্যত পুৰুষই সিদ্ধান্ত লয়।
ৰাজনৈতিক দলসমূহে প্ৰায়ে মহিলা প্ৰাৰ্থীক সমান সংখ্যক টিকট নিদিয়ে। ইয়াৰ মূল কাৰণ হিচাপে দলীয় উচ্চ নেতৃত্বত মহিলাৰ অভাৱ, জনসমৰ্থনৰ ঘাট, আৰু নিৰ্বাচনত ‘জয়ী হোৱাৰ ক্ষমতা’ৰ সন্দেহ উত্থাপন কৰা হয়। এই মানসিকতা মহিলাৰ ৰাজনৈতিক অগ্ৰগতিত এক গুৰুত্বপূর্ণ অন্তৰায় হিচাপে দেখা গৈছে।
ভাৰতীয় সমাজত পুৰুষৰ তুলনাত মহিলাৰ ওপৰত অধিক সামাজিক নিষেধাজ্ঞা থাকে। গৃহস্থলীৰ দায়িত্ব, সামাজিক নিৰাপত্তাৰ অভাৱ, আৰু ৰাজনীতিক জীৱনৰ কঠোৰতা মহিলাৰ অংশগ্ৰহণত বাধা সৃষ্টি কৰে। এই সমস্যাসমূহ শিক্ষা, আত্মবিশ্বাস, আৰু সামাজিক সহানুভূতিৰ ঘাটতকৈ অধিক জটিল।
ইন্দিৰা গান্ধী, মমতা বেনাৰ্জী, চন্দ্ৰা মুখী বসু আদিৰ দৰে নেত্ৰীবোৰে মহিলা নেতৃত্বৰ শক্তি প্ৰমাণ কৰিছে। তথাপিও, এই ব্যক্তিত্বসমূহ ব্যতিক্ৰম স্বৰূপ, নিয়ম নহয়। বৃহৎ পৰিসৰত মহিলা নেতৃত্ব গঢ়ি তোলাৰ বাবে সামাজিক মনোভাৱ, নীতিগত প্ৰস্তুতি, আৰু ৰাজনৈতিক ইচ্ছাশক্তিৰ সঙ্গতি অত্যাৱশ্যক।
ভাৰতত গণতন্ত্ৰৰ ভিতৰত নীতি-নিয়মৰ স্তৰত লিংগ সমতাৰ কথা উল্লেখ থাকিলেও, বাস্তৱিক ৰাজনৈতিক প্ৰাতিষ্ঠানিকতাত মহিলা আৰু পুৰুষৰ অংশগ্রহণত এক সুস্পষ্ট বৈষম্য পৰিলক্ষিত হয়। ১৯৫০ চনত গৃহীত ভাৰতীয় সংবিধানে মহিলাৰ ভোটাধিকাৰ স্বীকৃতি দিয়ে আৰু ধাৰা ১৫ আৰু ১৬ত লিংগৰ আধাৰত বৈষম্যক বিৰোধিতা কৰা হৈছে। তথাপিও, গণতান্ত্ৰিক ব্যৱস্থাৰ মূল স্তম্ভ অৰ্থাৎ ৰাজনৈতিক প্ৰতিনিধিত্বত মহিলাৰ অংশগ্রহণ অতি নিম্ন পৰ্যায়ৰ। এই গাঁঠনি গত বৈষম্যটো সমাজত বিদ্যমান লিংগভিত্তিক মানসিকতা, অৰ্থনৈতিক আৰু সাংস্কৃতিক বাধাবোৰৰ এটি প্ৰতিফলন বুলি ধৰা যায়।
ৰাজনীতি কেৱল চৰকাৰ গঠনৰ ক্ষেত্ৰ নহয়, ই সমাজৰ দৃষ্টিভংগী, ধাৰণা আৰু ক্ষমতাৰ বণ্টনৰ এক প্ৰতিচ্ছবি। সেয়ে, ভাৰতীয় ৰাজনীতিত লিংগ বৈষম্য দূৰ কৰাৰ প্ৰচেষ্টা নীতিগত, সাংগঠনিক আৰু মানসিক দিশৰ পৰা একেলগে আগবঢ়াব লাগিব।
