২০১৪ চনৰ ২৫ ছেপ্টেম্বৰত ভাৰত চৰকাৰে ভাৰতত উৎপাদনক উৎসাহিত কৰাৰ লগতে উৎপাদন আৰু সেৱাত নিবেদিত বিনিয়োগেৰে অৰ্থনীতিক জোৰদাৰ কৰাৰ বাবে ‘মেক ইন ইণ্ডিয়া’ পদক্ষেপৰ বিষয়ে ঘোষণা কৰিছিল। মুকলিৰ লগে লগে কোটি কোটি টকাৰ বিনিয়োগৰ প্ৰতিশ্ৰুতি ঘোষণা কৰা হয়। ২০১৫ চনত ভাৰতে আমেৰিকা আৰু চীনক অতিক্ৰম কৰি প্ৰত্যক্ষ বিদেশী বিনিয়োগৰ শীৰ্ষ গন্তব্যস্থান হিচাপে পৰিকল্পনা কৰে। ৰাষ্ট্ৰীয় কাৰ্যসূচীৰ সৈতে সংগতি ৰাখি ৰাজ্যসমূহেও নিজাকৈ উদ্যোগ আৰম্ভ কৰিলে। দেশত কাৰখানা উৎপাদনৰ ইতিহাস বহু পুৰণি। এই পদক্ষেপে অৱশ্যে ভাৰতক বিশ্বব্যাপী উৎপাদন কেন্দ্ৰ হিচাপে গঢ়ি তোলাৰ এক অভিলাষী লক্ষ্য নিৰ্ধাৰণ কৰিছিল। এই লক্ষ্যত উপনীত হ’বলৈ তিনিটা প্ৰধান লক্ষ্য আছিল:
১) অৰ্থনীতিত খণ্ডটোৰ অংশীদাৰিত্ব বৃদ্ধিৰ বাবে উৎপাদন খণ্ডৰ বৃদ্ধিৰ হাৰ বছৰি ১২-১৪% লৈ বৃদ্ধি কৰা;
২) ২০২৫ চনৰ ভিতৰত অৰ্থনীতিত ১০ কোটি অতিৰিক্ত উৎপাদন চাকৰিৰ সৃষ্টি কৰা; আৰু
৩) GDP উৎপাদন খণ্ডৰ অৱদান বৰ্তমানৰ ১৬%ৰ পৰা ২০২২ চনৰ ভিতৰত (২০২৫ লৈ সংশোধিত) ২৫% লৈ বৃদ্ধি কৰাটো নিশ্চিত কৰা।
নীতিগত পদ্ধতিটো আছিল বিনিয়োগৰ বাবে অনুকূল পৰিৱেশ সৃষ্টি কৰা, আধুনিক আৰু দক্ষ আন্তঃগাঁথনি গঢ়ি তোলা, বিদেশী পুঁজিৰ বাবে নতুন খণ্ড মুকলি কৰা। মোডীৰ ঔদ্যোগিক নীতিৰ ভিত্তি হৈছে “Make in India”, য’ত ঘৰুৱা আৰু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় বজাৰ উভয়ৰে বাবে আমদানিকৃত নিৰ্মিত সামগ্ৰীক ঘৰুৱাভাৱে উৎপাদিত সামগ্ৰীৰে সলনি কৰাটো জড়িত আছিল। ভাৰতৰ প্ৰেক্ষাপটত ঔদ্যোগিক নীতিৰ বিফলতাহে দেখা গল।
উচ্চ উৎপাদনশীল খণ্ডৰ পৰা নিম্ন উৎপাদনশীল খণ্ডলৈ গাঁথনিগত ৰূপান্তৰৰ বিপৰীতমুখী এখন ছবি দেখা গল প্ৰধানমন্ত্ৰী নৰেন্দ্ৰ মোদীৰ “Make in India” ৰ সুদীৰ্ঘ ১০ বছৰত, যেন Make in India হৈ ৰল মাথোঁ Make Belief in India। ভাৰতে বিনিয়োগৰ ক্ষেত্ৰত সফলতা অৰ্জন কৰিলে ঠিকেই কিন্তু আশানুৰূপ ফল নাপালে দেশবাসীয়ে ।
অৱশ্যে ইলেক্ট্ৰনিকছ, অটোমোটিভ, প্ৰতিৰক্ষা আৰু নৱীকৰণযোগ্য শক্তিৰ দৰে খণ্ডবোৰত বিকাশ দেখা গৈছে। উদাহৰণ স্বৰূপে, ভাৰত বিশ্বব্যাপী দ্বিতীয় সৰ্ববৃহৎ মোবাইল ফোন নিৰ্মাতা হৈ পৰিছে। আকৌ বহুতো বিদেশী কোম্পানীয়ে দেশৰ সীমা অতিক্ৰম কৰি ভাৰতত বৃহৎ বিনিয়োগৰ বাবে আগবাঢ়ি আহিছে। যাৰ ফলত ভাৰতৰ উৎপাদন ক্ষমতা দ্ৰুতগতিত বৃদ্ধি পাইছে। ২০১৪-১৫ বৰ্ষত প্ৰত্যক্ষ বিদেশী বিনিয়োগ আছিল ৪৫.১৪ বিলিয়ন ডলাৰ আনহাতে ২০২৩-২৪ বৰ্ষত ই ৭০.৯৫ বিলিয়ন ডলাৰলৈ বৃদ্ধি পাইছিল।
ৰাষ্ট্ৰীয় হিচাপ পৰিসংখ্যা অনুসৰি, উৎপাদনৰ বিকাশৰ হাৰ ২০০১-১২ বৰ্ষত ৮.১ ৰ পৰা ২০১২-২৩ বৰ্ষত ৫.৫% লৈ হ্ৰাস পাইছে। যোৱা তিনিটা দশকত GDP ৰ অংশীদাৰিত্ব মাজতে কিছু বৃদ্ধি পাইছিল যদিওঁ পূৰ্বৰ দৰে এতিয়াও ১৫%-১৭% তে স্থবিৰ হৈ পৰিছে। উৎপাদনৰ নিযুক্তিটো বিশেষ উন্নতি দেখা পোৱা নাযায় , NSSO ৰ তথ্য অনুসৰি, উৎপাদন নিযুক্তি ২০১১-১২ বৰ্ষত ১২.৬% ৰ পৰা ২০২২-২৩ চনত ১১.৪% লৈ হ্ৰাস পাইছে। ২০১৫-১৬ চনত ৩৮.৮ মিলিয়নৰ পৰা ২০২২-২৩ চনৰ ভিতৰত ৩০.৬ মিলিয়নলৈ ৮২ লাখ হ্ৰাস পাইছে।
GDPৰ সংখ্যা হ্ৰাস পোৱাটোৱে “অপ্ৰভাৱশালী” উৎপাদন বৃদ্ধি আৰু ‘মেক ইন ইণ্ডিয়া’ৰ বিফলতাৰ প্ৰমাণ কৰিছে। উল্লেখযোগ্য আৰু উদ্বেগজনক কথাটো হ’ল যে উৎপাদন বৃদ্ধিৰ গতি ২.২ শতাংশলৈ লেহেমীয়া হৈছে, ৰপ্তানি বৃদ্ধিও ২.৮ শতাংশলৈ মন্থৰ হৈছে। এই তথ্যই প্ৰধানমন্ত্ৰীয়ে ভাৰতক উৎপাদন ৰপ্তানিৰ নতুন বিশ্বব্যাপী কেন্দ্ৰ হিচাপে গঢ়ি তোলাৰ দশক পুৰণি প্ৰতিশ্ৰুতিৰ নিৰাশাজনক বাস্তৱতাক দাঙি ধৰে।
ভাৰতৰ মুঠ মূল্য সংযোজিতত উৎপাদনৰ অংশ ২০১১-১২ চনত ১৮.১ শতাংশৰ পৰা ২০২২-২৩ চনত ১৪.৩ শতাংশলৈ হ্ৰাস পাইছে আৰু ২০১৭ চনত উৎপাদন শ্ৰমিকৰ সংখ্যা ৫১.৩ মিলিয়নৰ পৰা ২০২২-২৩ চনত ৩৫.৬৫ মিলিয়নলৈ হ্ৰাস পাইছে ।বিশ্বব্যাপী ব্যৱসায়িক সামগ্ৰী ৰপ্তানিতো ভাৰতৰ অংশ বহুলাংশে স্থবিৰ হৈ পৰিছে, আৰু ভাৰতৰ জিডিপিৰ অংশ হিচাপে ৰপ্তানি হ্ৰাস পাইছে। কাপোৰৰ দৰে সৰ্বগুৰুত্বপূৰ্ণ নিয়োগ সৃষ্টি কৰা খণ্ডত ২০১৩-১৪ চনত ১৫ বিলিয়ন মাৰ্কিন ডলাৰৰ পৰা ২০২৩-২০২৪ চনত ১৪.৫ বিলিয়ন মাৰ্কিন ডলাৰলৈ ৰপ্তানি হ্ৰাস পাইছে আৰু বাংলাদেশ আৰু ভিয়েটনামৰ দৰে দেশসমূহৰ তুলনাত ভাৰত বহু পিছ পৰি ৰৈছে। এইয়া মোডী চৰকাৰে উৎপাদন ক্ষেত্ৰত ব্যক্তিগত বিনিয়োগ বৃদ্ধি কৰাত ব্যৰ্থ হোৱাৰ ফল। তদুপৰি, প্ৰায় সকলো খণ্ডত চীনৰ পৰা আমদানিকৃত সস্তীয়া সামগ্ৰীয়ে ভাৰতীয় উৎপাদনক কেনেদৰে ধ্বংস কৰি আছে তাৰ প্ৰমাণ – কেৱল গুজৰাটৰ ষ্টেইনলেছ ষ্টীল উৎপাদন উদ্যোগৰ এক তৃতীয়াংশতকৈ অধিক চীনৰ পৰা আমদানিৰ বাবে বন্ধ হৈ পৰি আছে।
‘মেক ইন ইণ্ডিয়া’ৰ দৰে বৃহৎ পদক্ষেপৰ বাবে বিগ টিকট প্ৰজেক্ট, দীঘলীয়া সময় আৰু লেগ ইফেক্ট হোৱাটো লক্ষ্য কৰিলে এনে পদক্ষেপৰ মূল্যায়ন উচিত নহব পাৰে। চৰকাৰসমূহে প্ৰায়ে সামষ্টিক অৰ্থনৈতিক সমস্যাৰে ভৰা অৰ্থনীতি উত্তৰাধিকাৰী সূত্ৰে লাভ কৰাৰ অজুহাত ব্যৱহাৰ কৰে, আৰু কথাবোৰ ঠিক কৰিবলৈ অধিক সময়ৰ দাবী কৰে। কিন্তু ফলাফলৰ দিশ আৰু পৰিসৰ মূল্যায়ন কৰিবলৈ পাঁচ বছৰ এটা যুক্তিসংগত সময়সীমা। যিহেতু নীতি পৰিৱৰ্তনৰ উদ্দেশ্য আছিল উৎপাদন খণ্ডৰ তিনিটা মূল চলক — বিনিয়োগ, উৎপাদন, আৰু নিয়োগ বৃদ্ধিৰ বৃদ্ধিৰ সূচনা কৰা। যোৱা দহ বছৰত বিনিয়োগৰ লেহেমীয়া বৃদ্ধিৰ সাক্ষী আছিল দেশৰ অৰ্থনীতি। ২০১৮-১৯ চনৰ অৰ্থনৈতিক জৰীপ অনুসৰি সামগ্ৰিক বিনিয়োগৰ পৰিমাপ ব্যক্তিগত খণ্ডৰ মুঠ স্থিৰ মূলধন গঠন ২০১৩-১৪ চনত ৩১.৩%ৰ পৰা ২০১৭-১৮ চনত জিডিপিৰ ২৮.৬% লৈ হ্ৰাস পাইছে। আমোদজনকভাৱে এই সময়ছোৱাত ৰাজহুৱা খণ্ডৰ অংশ কম বেছি পৰিমাণে একেই থাকিলেও ব্যক্তিগত খণ্ডৰ অংশ ২৪.২%ৰ পৰা ২১.৫%লৈ হ্ৰাস পাইছে। অৰ্থনীতিত সঞ্চয়ৰ হাৰ হ্ৰাস পোৱাৰ বাবেই হ’ব পাৰে এনেকুৱা সমস্যা হব পাৰে। ঘৰুৱা সঞ্চয় হ্ৰাস পোৱাৰ বিপৰীতে ব্যক্তিগত কৰ্পৰেট খণ্ডৰ সঞ্চয় বৃদ্ধি পাইছে।
কোৱা বাহুল্য যে ঋণাত্মক বৃদ্ধিৰ অৰ্থ হ’ল এই খণ্ডটোৰ সংকোচন। বিতৰ্কৰ মূল কথাটো হৈছে যে শ্ৰম বজাৰত নতুনকৈ প্ৰৱেশৰ হাৰৰ লগত খাপ খুৱাবলৈ নিয়োগ বিশেষকৈ ঔদ্যোগিক নিয়োগ বৃদ্ধি হোৱা নাই। কবলৈ গ’লে ‘মেক ইন ইণ্ডিয়া’ হৈছে ‘আঁচনি’ ঘোষণাৰ অবিৰত ধাৰাটোৰ এটা ভাল উদাহৰণ। ঘোষণাসমূহত দুটা আসোঁৱাহ আছিল। প্ৰথমতে, এই আঁচনিসমূহৰ ডাঙৰ অংশই বিনিয়োগৰ বাবে বিদেশী পুঁজি আৰু উৎপাদনৰ বাবে বিশ্ব বজাৰৰ ওপৰত অত্যধিক নিৰ্ভৰশীল আছিল। ইয়াৰ ফলত এক অন্তৰ্নিহিত অনিশ্চয়তাৰ সৃষ্টি হৈছিল, কিয়নো ঘৰুৱা উৎপাদনৰ পৰিকল্পনা অন্য ঠাইত চাহিদা আৰু যোগানৰ পৰিস্থিতি অনুসৰি কৰিবলগীয়া হৈছিল। দ্বিতীয়তে, নীতি নিৰ্ধাৰকসকলে অৰ্থনীতিৰ তৃতীয় ঘাটিটোক অৱহেলা কৰিলে, যিটো হৈছে কাৰ্যকৰীকৰণ। অৰ্থনীতিবিদসকলে বেছিভাগেই বাজেট আৰু বিত্তীয় ঘাটিৰ কথা চিন্তা কৰে যদিও নীতি ৰূপায়ণকাৰীসকলে তেওঁলোকৰ সিদ্ধান্তত কাৰ্যকৰীকৰণ ঘাটিৰ প্ৰভাৱৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰাখিব লাগিব। এনে নীতি তদাৰকীৰ ফল ভাৰতৰ বৃহৎ সংখ্যক স্থবিৰ প্ৰকল্পত স্পষ্ট হৈ পৰে। নীতি ঘোষণা কাৰ্যকৰী কৰাৰ প্ৰস্তুতি নথকাকৈয়ে কৰা ঢৌ টোৱেই হৈছে ‘নীতিৰ আকস্মিকতা’। ‘মেক ইন ইণ্ডিয়া’ত বহু সংখ্যক অপ্ৰস্তুত পদক্ষেপে জুৰুলা কৰিছে।
‘মেক ইন ইণ্ডিয়া’ বিফলতাৰ তিনিটা কাৰণ:
(১) প্ৰথমতে, ই উৎপাদন খণ্ডই লাভ কৰিব নোৱাৰাকৈয়ে অত্যন্ত অভিলাষী বৃদ্ধিৰ হাৰ নিৰ্ধাৰণ কৰিছিল। ১২-১৪% বাৰ্ষিক বৃদ্ধিৰ হাৰ ঔদ্যোগিক খণ্ডৰ সামৰ্থ্যৰ বহু ওপৰত।
(২) দ্বিতীয়তে, এই পদক্ষেপে অত্যধিক খণ্ডক নিজৰ ভাঁজলৈ আনিলে। ইয়াৰ ফলত নীতিগত মনোযোগ হেৰুৱাই পেলালে। তদুপৰি ইয়াক ঘৰুৱা অৰ্থনীতিৰ তুলনামূলক সুবিধাৰ বিষয়ে কোনো ধৰণৰ বুজাবুজিৰ পৰা বঞ্চিত নীতি হিচাপে দেখা গৈছিল।
(৩) তৃতীয়তে, বিশ্ব অৰ্থনীতিৰ অনিশ্চয়তা আৰু নিত্য বৃদ্ধি পোৱা বাণিজ্যিক সুৰক্ষাবাদৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰাখি এই পদক্ষেপটো দৰ্শনীয়ভাৱে অসময়ৰ আছিল। ‘মেক ইন ইণ্ডিয়া’ হৈছে অন্তৰ্নিহিত অসামঞ্জস্যৰ সৈতে এক নীতিগত পদক্ষেপ।
শেহতীয়াকৈ নেট আউটফ্ল’ৰ ফলত টকাৰ ওপৰত তীব্ৰ চাপ পৰিছে। ভাৰতীয় টকালৈ “গৌৰৱ ঘূৰাই আনিব” বুলি প্ৰতিশ্ৰুতি দিছিল মোদীয়ে। বৰং এই মুদ্ৰাৰ মূল্য এতিয়া ভাৰতৰ ইতিহাসত এতিয়ালৈকে সৰ্বনিম্ন। সামগ্ৰিকভাৱে মেক ইন ইণ্ডিয়া অভিযানে প্ৰতিশ্ৰুতি অনুসৰি আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় নিৰ্দিষ্ট বজাৰ সৃষ্টি কৰাত ব্যৰ্থ হৈছে। Make in India অত্যধিক আশাবাদী আছিল, পিছে সঠিক ৰূপায়ণৰ অভাৱ আছিল, যাৰ ফলত প্ৰভাৱ সীমিত হৈছিল আৰু ইয়াৰ লক্ষ্যত উপনীত হোৱাত ব্যৰ্থ হৈছে। যদিও মেক ইন ইণ্ডিয়াই কিছু ইতিবাচক পৰিৱৰ্তন আনিছে, ইয়াৰ উচ্চাকাংক্ষী লক্ষ্যসমূহ সম্পূৰ্ণৰূপে প্ৰাপ্ত কৰা নাই। ইয়াৰ দীৰ্ঘম্যাদী সফলতাৰ বাবে চৰকাৰে আন্তঃগাঁথনি উন্নয়ন, নীতি সংস্কাৰ আৰু দক্ষতা বিকাশৰ ওপৰত নিৰন্তৰ গুৰুত্ব দিয়াটো গুৰুত্বপূৰ্ণ হ’ব।
