ৰাজনৈতিক যুঁজৰ এক অপসংস্কৃতি ফ্ৰীবিজ (Freebies): সামাজিক ন্যায় নে অপব্যৱহাৰ?ইংৰাজী ফ্ৰীবিছৰ সৰল অৰ্থ হ’ল– এটা বস্তু যাক বিনামূল্যে প্ৰদান কৰা বা দিয়া হয়৷ কিবা এটা স্বাৰ্থনিহিত বস্তুৰ সন্মতিৰ খাতিৰত বিনামূল্যে আদায় দিয়াটো এই ‘ফ্ৰীবিছ’ শব্দটোৰ গণ্ডীত ধৰিব পাৰি৷ বৰ্তমান এই শব্দটো বহুলভাৱে ৰাজনৈতিক দলসমূহৰ ইস্তাহাৰ প্ৰকাশৰ ক্ষেত্ৰত ব্যৱহাৰ হয়৷ ভোটৰ সময়ত ৰাজনৈতিক মুনাফা আদায়ৰ ই এটা আহিলা হৈ পৰিছে৷ কোনে কি কি বিষয়ত কিমান বিনামূল্যৰ সা-সুবিধা নিৰ্বাচনৰ পূৰ্বে ঘোষণা কৰিব পাৰে, তাৰে যেন এখন বজাৰৰ সৃষ্টি কৰে। ‘ফ্ৰীবিছ’ৰ আহিলাৰ পৰিকল্পনাই সাধাৰণতে সমাজৰ জনহিতকৰ বা কল্যাণমূলক ৰূপত গৰিব-দুখীয়া শ্ৰেণীৰ ৰাইজক বেছিকৈ আকৰ্ষণ কৰে৷ কিন্তু বৰ্তমান যুগত চতুৰ ৰাজনৈতিক দলসমূহে আয়কৰৰ চেপা খোৱা মধ্যবিত্ত ধনী, নিম্নবিত্ত ধনী শ্ৰেণীৰ মানুহৰ বাবেও এই ৰেহাই সংস্কৃতিক লেনদেনৰ বজাৰখনত সুমুৱাই লৈছে৷ যেনে দেশৰ কৃষিকাৰ্যৰ ঋণত পোত খাই থকা কৃষকৰ বেংকৰ ঋণ মাফ, বিজুলী, পানীৰ বিলত আংশিক সকাহ প্ৰদান ইত্যাদি৷
ভাৰতীয় ৰাজনীতিত এই ফ্ৰীবিছৰ ধাৰণা কুমাৰ স্বামী কামাৰাজৰ (১৯৫৪-৬৩) দিনত আৰম্ভ হৈছিল৷ সেই সময়ত মাদ্ৰাজ ৰাজ্যত বিনামূলীয়া শিক্ষা, ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ বিনামূলীয়া খাদ্য ব্যৱস্থাৰ আৰম্ভণি কৰিছিল৷ কিছুবছৰৰ অন্তত ডি এম কেৰ প্ৰতিষ্ঠাতা চি এন আন্নাডুৰাই ১৯৬৭ চনত তেওঁৰ ৰাজনৈতিক কাৰ্যক্ৰমণিকাত ৪.৫ কেজি চাউল মাত্ৰ ৰ টকাতে দিব বুলি ভোটাৰক প্ৰতিশ্ৰুতি দিছিল৷ ২০০৬ চনত ডি এম কেই সেই ধাৰণা অব্যাহত ৰাখি ভোটাৰৰ মন আকৰ্ষণ কৰিবলৈ বিনা পইচাই ৰঙীণ টিভি দিব বুলি প্ৰতিশ্ৰুতি দিছিল৷ ভোটৰ ঠিক আগে আগে চতুৰ, কূটকৌশলী ৰাজনৈতিক দলবোৰ এতিয়া নানা বস্তু বিনামূলীয়াকৈ দিয়াৰ– যেনে গেছ ষ্টোভ, নগদ টকা, চাইকেল, স্মাৰ্টফোন বিতৰণ, প্ৰসূতিক আৰ্থিক অনুদান আদিৰ প্ৰলোভন দি ভোট আদায়ৰ ফন্দি পাতে৷ এটা মতবাদ মতে, নিত্য প্ৰয়োজনীয় নানা সা-সুবিধাত ৰাইজ সামাজিক জীৱনত টনকিয়াল হৈ উঠে৷ আন এটা মতবাদ মতে, এই বিনামূলীয়া সা-সুবিধাই মানুহক এলেহুৱা কৰি জনকল্যাণমূলক কামত হিতৰ বিপৰীতে অহিতকৰ কাৰ্যত পৰিণত হৈছে৷ সমাজৰ কিছুসংখ্যক মানুহক অকামিলাত পৰিণত কৰিছে৷
ফ্ৰীবিছ অৰ্থাৎ ৰেহাই আধুনিক যুগৰ এক গুৰুত্বপূর্ণ সামাজিক আৰু ৰাজনৈতিক বিষয় হৈ পৰিছে। ভাৰতীয় ৰাজনীতিত বিভাজনকাৰী বিষয় হৈছে নিৰ্বাচনী প্ৰচাৰত ফ্ৰীবিছ ৰ অপ সংস্কৃতি । ভাৰতৰ একাধিক চহৰত কৰা এক সমীক্ষাত বিশেষকৈ বিত্তীয় দায়বদ্ধতাৰ ওপৰত বৃদ্ধি পোৱা বিতৰ্কৰ প্ৰেক্ষাপটত ফ্ৰীবিজৰ প্ৰতি নগৰীয়া ভাৰতীয়সকলৰ মাজত মিশ্ৰিত মনোভাৱ প্ৰকাশ পাইছে। এক সমীক্ষা অনুসৰি আধাতকৈ বেছি (৫৬%) লোকে ফ্ৰীবিজ ক অপ্ৰয়োজনীয় বুলি ভাবে আনহাতে ৭৮% লোকে ইয়াক ভোট বিচৰা কৌশল বুলি অভিহিত কৰিছে। ধনী শ্ৰেণীৰ বাবে বিনামূলীয়া সামগ্ৰীক অৰ্থনৈতিকভাৱে ক্ষতিকাৰক বুলি আখ্যা দিয়াৰ বিপৰীতে কম আয়ৰ শ্ৰেণীটোৰ বাবে ই এক অত্যাৱশ্যকীয় সামগ্ৰী , বিশেষকৈ স্বাস্থ্যসেৱাৰ ওপৰত ৰাজসাহায্যক ন্যায্য বুলি ভাৱে। আৰ বি আই (RBI) য়ে ২০২২ চনৰ প্ৰতিবেদনত “ফ্ৰীবিজ” ক বিনামূলীয়াকৈ প্ৰদান কৰা জনকল্যাণমূলক ব্যৱস্থা বুলি কৈছে।
ফ্ৰীবিছয়ে প্ৰায়ে হ্ৰস্বম্যাদী সকাহৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰে। সাধাৰণতে বিনামূলীয়া লেপটপ, টিভি, চাইকেল, বিদ্যুৎ, আৰু পানীৰ দৰে বস্তু অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হয়, যিবোৰ প্ৰায়ে নিৰ্বাচনী প্ৰৰোচনা হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰা হয়। বহনক্ষম উন্নয়নক প্ৰসাৰিত কৰাৰ পৰিৱৰ্তে নিৰ্ভৰশীলতাক সম্ভাৱনাময়ভাৱে ইয়াক উৎসাহিত কৰাৰ বাবে সঘনাই সমালোচনা কৰা হয়।
ফ্ৰীবিছৰ ইতিবাচক দিশ সমূহৰ ভিতৰত আছে বিশেষকৈ নিম্ন শ্ৰেণীক উন্নীত কৰা। তুলনামূলকভাৱে কম উন্নয়নৰ স্তৰ আৰু অধিক দৰিদ্ৰতাৰ হাৰ থকা ৰাজ্যসমূহত এনে বিনামূলীয়া সামগ্ৰী সমাজৰ নিম্ন স্তৰক সমৰ্থন আৰু উন্নীতকৰণৰ ক্ষেত্ৰত বিশেষভাৱে মূল্যৱান হৈ পৰে। ১৯৫৬ চনত তামিলনাডুৰ মুখ্যমন্ত্ৰী কে কামৰাজে প্ৰথমবাৰৰ বাবে মধ্যাহ্ন ভোজন আঁচনি প্ৰৱৰ্তন কৰিছিল আৰু পিছলৈ ইয়াৰ এদশক পিছত ৰাষ্ট্ৰীয় পৰ্যায়ত গ্ৰহণ কৰা হৈছিল। তামিলনাডু আৰু বিহাৰৰ দৰে ৰাজ্যই মহিলাসকলক চিলাই মেচিন, শাৰী, আৰু চাইকেল প্ৰদান কৰে, যাৰ ফলত এই উদ্যোগসমূহৰ বিক্ৰী বৃদ্ধি পায়, যিটোক সংশ্লিষ্ট উৎপাদনৰ বাবে অপচয়কাৰী ব্যয়ৰ পৰিৱৰ্তে উৎপাদনশীল বিনিয়োগ বুলি গণ্য কৰিব পাৰি। বিনামূলীয়া সামগ্ৰীয়ে খাদ্য, স্বাস্থ্যসেৱা, আৰু শিক্ষাৰ দৰে অত্যাৱশ্যকীয় সেৱা আৰু সামগ্ৰী প্ৰদান কৰি দুৰ্বল আৰু কম আয়ৰ জনসংখ্যাক মৌলিক প্ৰয়োজনীয়তা পূৰণত সহায় কৰে। শৈক্ষিক ক্ষেত্ৰত চাইকেল আৰু লেপটপৰ দৰে সামগ্ৰী বিতৰণ কৰি চৰকাৰে বিশেষকৈ গ্ৰাম্য অঞ্চলত শিক্ষাৰ সুলভতা উন্নত কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে, ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ মাজত লেপটপ বিতৰণৰ দৰে ফ্ৰীবিছয়ে (উত্তৰ প্ৰদেশ চৰকাৰে কৰা ধৰণে) তেওঁলোকৰ উৎপাদনশীলতা, জ্ঞান, আৰু দক্ষতা বৃদ্ধি কৰিব পাৰে। আকৌ বিনামূলীয়া সামগ্ৰীয়ে চৰকাৰী জবাবদিহিতা আৰু নাগৰিকৰ প্ৰয়োজনীয়তাৰ প্ৰতি সঁহাৰি প্ৰদৰ্শন কৰি ৰাজনৈতিক সজাগতা আৰু জনসাধাৰণৰ আস্থা গঢ়ি তুলিব পাৰে। চেণ্টাৰ ফৰ পলিচি ৰিচাৰ্চৰ এক অধ্যয়ন অনুসৰি উত্তৰ প্ৰদেশ আৰু তামিলনাডুৰ দৰে ৰাজ্যত ফ্ৰীবিয়ে শাসন ব্যৱস্থাৰ প্ৰতি জনসাধাৰণৰ সন্তুষ্টি বৃদ্ধি কৰে, ৰাজনৈতিক নিয়োজিততা বৃদ্ধি কৰে, ভোটাৰৰ ভোটদান বৃদ্ধি কৰে।
ফ্ৰীবিছৰ সৈতে জড়িত নেতিবাচক দিশসমূহৰ ভিতৰত অন্যতম হৈছে ৰাজনৈতিক ক্ষেত্ৰত নিৰ্বাচনী টোপ হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰা হয়। ই মুক্ত আৰু ন্যায্য নিৰ্বাচনৰ বিৰুদ্ধে জনগণক পৰিচালিত কৰে। নিৰ্বাচনৰ পূৰ্বে ৰাজহুৱা ধনৰ পৰা অযুক্তিকৰ বিনামূলীয়াকৈ পোৱাৰ প্ৰতিশ্ৰুতিয়ে ভোটাৰক অযথা প্ৰভাৱিত কৰে, নিৰ্বাচন প্ৰক্ৰিয়াৰ বিশুদ্ধতাক ক্ষতিগ্ৰস্ত কৰে। ই এক অনৈতিক প্ৰথাৰ সমান যিটো ভোটাৰক উৎকোচ দিয়াৰ দৰেই। ৰাজনীতিৰ ষড়যন্ত্ৰত সৰ্বসাধাৰণ ৰাইজৰ চৰম দুৰ্দশা হোৱায়ো পৰিলক্ষিত হয়। আনহাতে ফ্ৰীবিছৰ ফলত ৰাজহুৱা বিত্তীয় সাহায্যত যথেষ্ট হেঁচা প্ৰয়োগ কৰে। যাৰ ফলত বিভিন্ন ৰাজ্যত মুঠ ৰাজ্যিক ঘৰুৱা উৎপাদনৰ (জিএছডিপি) ০.১%ৰ পৰা ২.৭% লৈকে খৰচ হোৱা দেখিবলৈ পোৱা গৈছে। অন্ধ্ৰ প্ৰদেশ আৰু পঞ্জাৱৰ দৰে কিছুমান ৰাজ্যই ৰাজহৰ ১০%তকৈ অধিক ৰাজসাহায্যৰ বাবে আবণ্টন দিয়ে।
ফ্ৰীবিছ য়ে উৎপাদনশীল খণ্ডৰ পৰা ধন আঁতৰাই সম্পদৰ ভুল আবণ্টন কৰিব পাৰে, যাৰ ফলত অৰ্থনৈতিক বৃদ্ধি আৰু অত্যাৱশ্যকীয় আন্তঃগাঁথনি উন্নয়নত বাধাৰ সৃষ্টি হয়। উত্তৰ প্ৰদেশত লেপটপৰ দৰে ৰাজসাহায্যই শিক্ষাৰ জৰুৰী প্ৰয়োজনীয়তাক ছাঁ পেলোৱা বুলি সমালোচনা কৰিছিল নিটি আয়োগে । ফ্ৰীবিছ য়ে আত্মনিৰ্ভৰশীলতা আৰু উদ্যোগীকৰণক নিৰুৎসাহিত কৰিব পাৰে, যিবোৰ বহনক্ষম অৰ্থনৈতিক বৃদ্ধিৰ বাবে অতি প্ৰয়োজনীয়।
ফ্ৰীবিৰ ফলত জবাবদিহিতা হ্ৰাস পায়। ইয়াৰ দ্বাৰা শাসন ব্যৱস্থাত জবাবদিহিতা হ্ৰাস পাব পাৰে, কিয়নো ৰাজনৈতিক দলসমূহে ব্যৱস্থাগত বিষয় আৰু ৰাজহুৱা সেৱা প্ৰদানৰ ব্যৰ্থতাৰ পৰা বিচলিত কৰিবলৈ বিনামূলীয়া সামগ্ৰী ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰে। পৰিৱেশৰ ওপৰতো ফ্ৰীবিৰ প্ৰভাৱ পৰা দেখা যায়। বিনামূলীয়া বস্তুৰ ফলত পানী আৰু বিদ্যুতৰ দৰে প্ৰাকৃতিক সম্পদৰ অতিমাত্ৰা ব্যৱহাৰ হ’ব পাৰে, যাৰ ফলত সংৰক্ষণৰ বাবে প্ৰৰোচনা হ্ৰাস পায় আৰু প্ৰদূষণ বৃদ্ধি পাব পাৰে। উদাহৰণস্বৰূপে, পঞ্জাৱৰ কৃষকৰ বাবে বিনামূলীয়া বিদ্যুতৰ ফলত সম্পদৰ অতিমাত্ৰা ব্যৱহাৰ হৈছে আৰু শক্তি উপযোগীতাৰ পৰা সেৱাৰ মান হ্ৰাস পাইছে।
সংবিধানৰ ৩৮ নং ধাৰাত আৰু প্ৰস্তাৱনা পৃষ্ঠাত থকা নিৰ্দেশনা অনুসৰি চৰকাৰীভাৱে যিবোৰ কাৰ্য সামাজিক উন্নতিৰ হকে বাছি লয়, সেইবোৰ ‘ফ্ৰীবিছ’ এক্তিয়াৰৰ পৰা সম্পূৰ্ণ বেলেগ৷ যেনে ‘প্ৰধানমন্ত্ৰীৰ গৰিব কল্যাণ অন্ন যোজনা’৷ ৰাজনৈতিক দলবোৰৰ নিৰ্বাচনী প্ৰচাৰত এই ‘বিনা পইচাৰ পৰিসেৱা’ক নাকী লগাবৰ কাৰণে ছুপ্ৰিম ক’ৰ্টে অলপতে এখন উচ্চস্তৰীয়া কমিটী গঠনৰ প্ৰয়োজনীয়তা আছে বুলি মন্তব্য কৰিছে৷ নিৰ্বাচন আয়োগে এতিয়ালৈকে বিনাপইচাৰ এই পৰিসেৱাৰ কোনো আইনী বা উদ্দেশ্যমূলক ব্যাখ্যা আগবঢ়োৱা নাই৷ ৰাজনৈতিক দলবোৰৰ বা কোনো ব্যক্তিগত লোকৰ ভোটৰ প্ৰচাৰ কালত অংগীকাৰ কৰাত কোনো বাধা নাই যদিও অংগীকাৰসমূহৰ বাস্তৱিক উপকাৰিতা কিমান, তাৰ ওপৰত জোৰ দিব লাগিব৷ সামাজিক ব্যাধিস্বৰূপ এই বিনা পইচাৰ পৰিসেৱা ৰাজনৈতিক মহলত বেয়াকৈ শিপাইছে৷ প্ৰধানমন্ত্ৰীৰ মতে, এইবোৰ নিৰ্মূল কৰি ৰাষ্ট্ৰীয় বেলেগ উন্নয়নমূলক কামত মনোযোগ দিয়া ভাল৷ আসন্ন দিল্লী বিধানসভা নিৰ্বাচনত ভোটাৰৰ মন আকৰ্ষণ কৰিবলৈ ৰাজনৈতিক দল উঠিপৰি লাগিছে৷ ভোটত জিকিলে কংগ্ৰেছৰ পাঁচটা গেৰাণ্টীৰ লগতে ‘যুৱা উড়ান যোজনা’ৰ বিপৰীতে আম আদমী পাৰ্টীয়ে পুৰণি ঘোষণা-পত্ৰসহ পোন্ধৰটা গেৰাণ্টীৰ কথা ঘোষণা কৰিছে৷ ভাৰতীয় জনতা পাৰ্টীয়ে আকৌ তিনিটা পৰ্যায়ত ‘সংকল্প-পত্ৰ’ ঘোষণাৰ জৰিয়তে দিল্লীৰ সকলো শ্ৰেণীৰ লোকৰ মন জয় কৰিবলৈ ইস্তাহাৰ প্ৰকাশ কৰিছে৷ হ্ৰস্বম্যাদী এই ৰেহাই সংস্কৃতি, বিশেষকৈ ৰাজ্যসমূহত নিৰ্বাচনী প্ৰচাৰকাৰ্যত বিৰূপ ৰূপত পৰিণত হৈছে৷ ইয়ে দেশৰ অৰ্থনীতিত কু-প্ৰভাৱ পেলাব পাৰে৷
সমাজৰ প্ৰান্তীয় শ্ৰেণীক উন্নীত কৰাটো চৰকাৰৰ নৈতিক বাধ্যবাধকতা। বিশেষকৈ দৰিদ্ৰতা আৰু বৈষম্য দূৰ কৰাৰ ক্ষেত্ৰত কল্যাণমূলক ব্যৱস্থা প্ৰদান কৰাটো এই কৰ্তব্য পালন কৰা বুলি ধৰিব পাৰি। কিন্তু ভোট আহৰণৰ লক্ষ্যৰে ইয়াক ৰাজনৈতিক অস্ত্ৰ হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰাটো অযুক্তিকৰ। চৰকাৰসমূহে এনে আঁচনিসমূহ স্বচ্ছ, লক্ষ্য নিৰ্ধাৰণ, আৰু বহনক্ষম হোৱাটো নিশ্চিত কৰিব লাগিব, ৰাজনৈতিক লাভৰ বাবে ৰাজহুৱা ধনৰ অপব্যৱহাৰ এৰাই চলিব লাগিব।
ফ্ৰীবিয়ে বজাৰৰ গতিশীলতাক বিকৃত কৰিব পাৰে, কাম আৰু উৎপাদনশীলতাৰ বাবে প্ৰৰোচনাহীনতাৰ সৃষ্টি কৰিব পাৰে। নৈতিক শাসনে নিৰ্ভৰশীলতাৰ পৰিৱৰ্তে আত্মনিৰ্ভৰশীলতাক প্ৰসাৰিত কৰিব লাগে, নাগৰিকসকলক উৎপাদনশীল অৰ্থনৈতিক কাৰ্য্যকলাপত জড়িত হ’বলৈ উৎসাহিত কৰিব লাগে। ভোটাৰ শিক্ষা আৰু সজাগতাৰ পদক্ষেপক প্ৰসাৰিত কৰিলে ভোটাৰক হ্ৰস্বম্যাদী প্ৰৰোচনাৰ দ্বাৰা প্ৰভাৱিত হোৱাতকৈ ৰাজনৈতিক দলসমূহৰ দীৰ্ঘম্যাদী উন্নয়নমূলক এজেণ্ডাৰ ভিত্তিত জ্ঞাত সিদ্ধান্ত ল’বলৈ ক্ষমতা প্ৰদান কৰিব পাৰি । লগতে জনপ্ৰিয়তাবাদী প্ৰতিশ্ৰুতিতকৈ বহনক্ষম, দীৰ্ঘম্যাদী নীতি পৰিকল্পনা আৰু উন্নয়নক অগ্ৰাধিকাৰ দিবলৈ ৰাজনৈতিক দলসমূহক উৎসাহিত কৰিব লাগে।
কল্যাণমূলক আঁচনি ৰূপায়ণৰ ক্ষেত্ৰত স্বচ্ছতা আৰু জবাবদিহিতাৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰিলে দুৰ্নীতি হ্ৰাস পাব পাৰি আৰু উদ্দেশ্যপ্ৰণোদিত হিতাধিকাৰীসকলে সমৰ্থন লাভ কৰাটো নিশ্চিত কৰিব পাৰি, যাৰ ফলত চৰকাৰী কাৰ্যসূচীসমূহৰ ওপৰত জনসাধাৰণৰ আস্থা বৃদ্ধি পাব। বিনামূলীয়া সামগ্ৰীৰ ওপৰত অতিমাত্ৰা নিৰ্ভৰশীলতাৰ পৰিৱৰ্তে চৰকাৰে সামাজিক সুৰক্ষা ব্যৱস্থা, যেনে গুণগত স্বাস্থ্যসেৱা, শক্তিশালী শিক্ষা ব্যৱস্থা, চাকৰি সৃষ্টি, আৰু আৰ্থ-সামাজিক বৈষম্যৰ মূল কাৰণসমূহ ফলপ্ৰসূভাৱে মোকাবিলা কৰিবলৈ ব্যাপক দৰিদ্ৰতা নিৰাময় কাৰ্যসূচী শক্তিশালী কৰাত গুৰুত্ব দিব লাগে।
