মধ্যস্থতা হৈছে এনে এক প্ৰক্ৰিয়া, যাৰ উদ্দেশ্য হৈছে প্ৰক্ৰিয়াগত জটিলতা আৰু আইনী সংকোচনৰ মাজত আবদ্ধ নোহোৱাকৈ বিতৰ্কত সোমাই পৰা লোকসকলক তেওঁলোকৰ বিবাদ সমাধান কৰিবলৈ এক সুৰক্ষিত স্থান প্ৰদান কৰা। সেয়েহে এইটো স্ববিৰুদ্ধ যে মধ্যস্থতা নিয়ন্ত্ৰণ কৰিবলৈ আমাক এখন আইনৰ প্ৰয়োজন। কিন্তু ‘আইনৰ শাসন’ৰ দ্বাৰা পৰিচালিত এখন সমাজ হোৱাৰ বাবে আমাক ‘আইনৰ অত্যাচাৰ’ৰ পৰা ওলাই আহিবলৈ সক্ষম কৰাৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় কিবা ব্যৱস্থা এটাৰ ওপৰত বৈধতা প্ৰদান কৰিবলৈ এখন আইনৰ প্ৰয়োজন।
সেয়েহে এতিয়া ভাৰতীয় সংসদে আমাৰ বাবে মধ্যস্থতা আইন, 2023 প্ৰণয়ন কৰিছে। ইয়াৰ উদ্দেশ্য হৈছে মধ্যস্থতা বৃদ্ধি আৰু সহজ কৰা, প্ৰতিষ্ঠানগত মধ্যস্থতা বৃদ্ধি কৰা, মধ্যস্থতা চুক্তি বলৱৎ কৰা, এক নিয়ামক সংস্থা স্থাপন কৰা, সম্প্ৰদায়ৰ মধ্যস্থতাক উৎসাহিত কৰা, অনলাইন মধ্যস্থতাক এক গ্ৰহণযোগ্য আৰু ব্যয়সাধ্য পদ্ধতি হিচাপে প্ৰয়োগ কৰা। আইনখনৰ ধাৰা ৮-ৰ পৰা ১২-লৈ মধ্যস্থতাকাৰীসকলৰ অৰ্হতা আৰু তদাৰক অন্তৰ্নিহিত আছে।
এই আইনখনে বিদেশী নাগৰিকসকলক তেওঁলোকৰ অৰ্হতা, অভিজ্ঞতা আৰু স্বীকৃতি বিবেচনা কৰি নিৰ্দিষ্ট চৰ্তৰ অধীনত মধ্যস্থতাকাৰী হিচাপে নিযুক্তি দিয়াৰ অনুমতি দিয়ে । আইনখনৰ ধাৰা 18-ত প্ৰদান কৰা হৈছে যে মধ্যস্থতাৰ প্ৰক্ৰিয়া প্ৰথম উপস্থিতিৰ তাৰিখৰ পৰা 120 দিনৰ ভিতৰত বা পক্ষবোৰে সন্মত হ’লে 180 দিনৰ বৰ্ধিত সময়সীমাৰ বাবে সম্পূৰ্ণ কৰিব লাগিব।
ভাৰতীয় আদালতত নিষ্পত্তি নোহোৱাকৈ থকা গোচৰবোৰ হৈছে এই ক্ষেত্ৰত মনলৈ অহা প্ৰথম কাৰক। কোনোবাই যেতিয়াই ভাৰতীয় ন্যায়পালিকাই সন্মুখীন হোৱা সমস্যাবোৰৰ বিষয়ে চিন্তা কৰে তেতিয়া এই কাৰকটো সন্মুখলৈ আহে। দেশত মুঠ 44,8,59,206 গোচৰৰ ভিতৰত 1,10,14,734 টা অসামৰিক গোচৰ আৰু 3,384,4,472 টা অপৰাধমূলক গোচৰ। এই সংখ্যাটো হৈছে সমগ্ৰ দেশৰ আদালতত বিচাৰাধীন অসামৰিক গোচৰৰ মুঠ সংখ্যা। সেয়েহে বিকল্প বিবাদ নিষ্পত্তি ব্যৱস্থাৰ বৰ্ধিত গুৰুত্ব আৰু জনপ্ৰিয়তাৰ মুখ্য কাৰণ হৈছে নিষ্পত্তি নোহোৱাকৈ থকাৰ উচ্চ হাৰ আৰু ফলস্বৰূপে ইয়াত হোৱা বিলম্ব।
1988 চনত নগৰীয় মোকৰ্দমা আৰু মধ্যস্থতা সন্দৰ্ভত 129 সংখ্যক আইন আয়োগৰ প্ৰতিবেদনত নিৰ্ণয়ৰ বিকল্প হিচাপে (129 সংখ্যক প্ৰতিবেদন) লক্ষ্য কৰা হৈছিল যে আদালতত প্ৰচুৰ পৰিমাণৰ ভিৰ আৰু অপ্ৰয়োজনীয় বিলম্বৰ ফলত নগৰীয়া মোকৰ্দমাত গোচৰৰ বিস্ফোৰণ ঘটিছে । বকেয়া সমিতিয়ে 1990 চনত এই সন্দৰ্ভত কেইবাটাও পৰামৰ্শৰ সৈতে ইয়াৰ প্ৰতিবেদন প্ৰদান কৰে । ইয়াৰ ভিতৰত আছে 129 সংখ্যক প্ৰতিবেদনৰ পৰামৰ্শ অনুসৰি মীমাংসা আদালত প্ৰৱৰ্তন কৰা।
২০০৫ চনৰ ৯ এপ্ৰিলত ভাৰতৰ তদানীন্তন মুখ্য ন্যায়াধীশ ন্যায়াধীশ আৰ চি লাহোটিয়ে মধ্যস্থতা আৰু মীমাংসা প্ৰকল্প সমিতি (এমচিপিচি) স্থাপনৰ নিৰ্দেশ দি ভাৰতত মধ্যস্থতাক অধিক গতি প্ৰদান কৰে। চালেম এডভোকেট বাৰ এছ’চিয়েচন বনাম ভাৰত যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ (এআইআৰ 2005 (এছচি) 3353) ক্ষেত্ৰত উচ্চতম ন্যায়ালয়ৰ ৰায়ৰ বাবে ভাৰতত মধ্যস্থতাই এক গতি লাভ কৰে।
এই ক্ষেত্ৰত, ন্যায়ৰ দ্ৰুত বিতৰণ নিশ্চিত কৰি ধাৰা 89-ৰ উন্নত ৰূপায়ণ সক্ষম কৰাৰ বাবে শীৰ্ষ ন্যায়ালয়ে এখন সমিতি গঠন কৰে । এই সমিতিয়ে আৰ্হি নিয়ম, 2003-ৰ খচৰা প্ৰস্তুত কৰে। এই খচৰাই বিভিন্ন উচ্চ ন্যায়ালয়ৰ বাবে তেওঁলোকৰ নিজা মধ্যস্থতাৰ নিয়ম প্ৰস্তুত কৰাৰ আৰ্হি হিচাপে কাম কৰে।
ভাৰতীয় প্ৰেক্ষাপটত বাধ্যতামূলক মধ্যস্থতা প্ৰৱৰ্তন কৰাৰ প্ৰচেষ্টাৰ এটা উদাহৰণ হৈছে বাণিজ্যিক আদালত আইন, 2015 । ইয়াক 2018 চনত সংশোধন কৰা হয়, যাতে প্ৰাক-প্ৰতিষ্ঠান মধ্যস্থতা আৰু নিষ্পত্তিৰ ব্যৱস্থা কৰা হয়। এম আৰ কৃষ্ণমূৰ্তি বনাম দ্য নিউ ইণ্ডিয়া এছ্যুৰেন্স কোম্পানী লিমিটেডৰ গোচৰত উচ্চতম ন্যায়ালয়ে চৰকাৰক সাধাৰণতে মধ্যস্থতাৰ বিভিন্ন দিশৰ যত্ন ল’বলৈ ভাৰতীয় মধ্যস্থতা আইন প্ৰণয়নৰ সম্ভাৱ্যতা বিবেচনা কৰিবলৈ কয়।
মধ্যস্থতা আইন, 2023-ৰ উদ্দেশ্য হৈছে মধ্যস্থতা, বিশেষকৈ প্ৰতিষ্ঠানগত মধ্যস্থতাৰ প্ৰচাৰ আৰু সুবিধা প্ৰদান কৰা। আইনখনে অনলাইন আৰু সম্প্ৰদায়ৰ মধ্যস্থতাৰ জৰিয়তে ব্যয়সাপেক্ষ আৰু সময়-সীমাবদ্ধ প্ৰকাৰে বিবাদ নিষ্পত্তিৰ সমাধান কৰে। তদুপৰি, এই আইনত মধ্যস্থতাকাৰী মীমাংসা চুক্তি প্ৰৱৰ্তন আৰু ভাৰতীয় মধ্যস্থতা পৰিষদ স্থাপনৰো ব্যৱস্থা কৰা হৈছে।
মৌলিক ক্ষেত্ৰত মধ্যস্থতা হৈছে দুটা প্ৰতিদ্বন্দ্বিতাকাৰী পক্ষৰ মাজত তৃতীয় পক্ষৰ হস্তক্ষেপৰ প্ৰক্ৰিয়া। ইয়াৰ উদ্দেশ্য হৈছে তেওঁলোকৰ মীমাংসা কৰা বা মোকৰ্দমা নকৰাকৈ তেওঁলোকৰ বিবাদ নিষ্পত্তি কৰিবলৈ অনুপ্ৰেৰিত কৰা। মধ্যস্থতা এক নতুন প্ৰক্ৰিয়া নহয় । আনকি অসামৰিক প্ৰক্ৰিয়া সংহিতা, 1908-ৰ ধাৰা 89(1) তো ইয়াক উল্লেখ কৰা হৈছে, যাক 1999 চনৰ অসামৰিক প্ৰক্ৰিয়া বিধি (সংশোধনী) আইনৰ দ্বাৰা প্ৰৱৰ্তন কৰা হৈছিল আৰু আদালতক পক্ষবোৰক মধ্যস্থতা, মীমাংসা, ন্যায়িক নিষ্পত্তি বা বিবাদ নিষ্পত্তিৰ বাবে মধ্যস্থতা কৰাৰ ব্যৱস্থা কৰা হৈছে।
ভাৰতে ছিংগাপুৰ চুক্তিত স্বাক্ষৰকাৰী হিচাপে 7 আগষ্ট 2019-ৰ পৰা আন্তৰ্জাতিক মধ্যস্থতাক এক বৰ্ধিত বিবাদ নিষ্পত্তি ব্যৱস্থা হিচাপে স্বীকৃতি দিয়াৰ দিশত এক উল্লেখযোগ্য প্ৰয়াস কৰে। অৱশ্যে ইয়াৰ প্ৰৱৰ্তন নিশ্চিত কৰাৰ বাবে দেশখনে ছিংগাপুৰ চুক্তিৰ অনুমোদন লাভৰ এক নিৰ্দিষ্ট প্ৰয়োজনীয়তা আছে। মধ্যস্থতা আইন বৰ্তমান ভাৰতত আন্তৰ্জাতিক মধ্যস্থতাৰ প্ৰক্ৰিয়া আৰু প্ৰৱৰ্তনৰ ওপৰত নীৰৱ হৈ আছে। সেয়েহে, ভৱিষ্যতে ভাৰতে চুক্তিখন অনুমোদন কৰাৰ সময়ত ইয়াত অধিক সংশোধন প্ৰত্যক্ষ কৰা যাব পাৰে।
এক অগ্ৰদূত হিচাপে মধ্যস্থতা আইনে ভাৰতত প্ৰতিষ্ঠানগত মধ্যস্থতা বৃদ্ধি কৰিব বিচাৰে। আইনখনে দুটা প্ৰকাৰৰ প্ৰতিষ্ঠানৰ বিষয়ে চিন্তা কৰে। সেয়া হৈছে মধ্যস্থতাকাৰী প্ৰতিষ্ঠান (এম আই), যি মধ্যস্থতাকাৰী আৰু মধ্যস্থতা সেৱা প্ৰদানকাৰীসকলক (এম এছ পি ) প্ৰশিক্ষণ প্ৰদান কৰিব, যিয়ে মধ্যস্থতা কৰিব বিচৰা পক্ষবোৰক মধ্যস্থতা সেৱা প্ৰদান কৰিব।
মধ্যস্থতাৰ ক্ষেত্ৰত আন এটা ত্ৰুটি উদ্ভৱ হয় বৈবাহিক কাৰণ, পাৰিবাৰিক বিবাদ, শিশুৰ জিম্মাৰ বিবাদ, সম্পত্তি বিভাজন বিবাদৰ ফলত উদ্ভৱ হোৱা বিবাদৰ ক্ষেত্ৰত। কিয়নো এই ক্ষেত্ৰত এটা পক্ষই বিদেশত বাস কৰিব পাৰে। ‘আন্তৰ্জাতিক মধ্যস্থতা’ৰ সংজ্ঞা কেৱল বাণিজ্যিক বিবাদতে সীমাবদ্ধ কৰি আইনখনে ইয়াৰ আওতাৰ পৰা বৃহৎসংখ্যক উপৰিউক্ত কাৰণ বাদ দিয়ে। যাৰ ফলত এনে পক্ষবোৰে পাৰস্পৰিক সন্তোষজনক প্ৰক্ৰিয়া হিচাপে মধ্যস্থতা বিচৰাত ব্যৱস্থা সীমিত হয়।
মধ্যস্থতা আইন, 2023 যদিও মধ্যস্থতাক আইনী ব্যৱস্থাত একত্ৰিত কৰাৰ ক্ষেত্ৰত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ অগ্ৰগতি, কিন্তু ইয়াৰ সমালোচনাও নথকা নহয়। আইনখনৰ ধাৰা 28-ত প্ৰৱঞ্চনা, দুৰ্নীতি, ছদ্মবেশ বা ধাৰা 6-ৰ পৰিসৰৰ বাহিৰত হোৱা বিবাদৰ বাবে মধ্যস্থতা কৰা চুক্তিৰ বাবে প্ৰত্যাহ্বান আছে।
এই প্ৰত্যাহ্বানবোৰ চুক্তি লাভ কৰাৰ 90 দিনৰ ভিতৰত আৰম্ভ কৰিব লাগিব আৰু ইয়াৰ সম্ভাৱ্য সম্প্ৰসাৰণ 90 দিনলৈকে থাকিব পাৰে। অৱশ্যে চুক্তিখনক প্ৰত্যাহ্বান জনোৱাৰ এই আধাৰবোৰ সীমিত আৰু এই সীমাবদ্ধতাৰ সময়ৰ বাহিৰত চাপ, বলপূৰ্বক বা প্ৰৱঞ্চনাৰ দৰে বিষয়বোৰ সামৰি লোৱা নহয়।
মধ্যস্থতা আইন, 2023 যদিও মধ্যস্থতাক আইনী ব্যৱস্থাত একত্ৰিত কৰাৰ ক্ষেত্ৰত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ অগ্ৰগতি, তথাপি ইয়াৰ সমালোচনা আছে। তদুপৰি, গোচৰটোৰ পূৰ্বৰ মধ্যস্থতাৰ অতিৰিক্ত প্ৰক্ৰিয়াটোৱে ইতিমধ্যে সময় সাপেক্ষ আৰু অত্যধিক মোকৰ্দমা বৃদ্ধি কৰিব আৰু বাণিজ্যিক বিবাদত প্ৰাক-প্ৰতিষ্ঠান মধ্যস্থতাত অভিজ্ঞতা অনুসৰি, বাণিজ্যিক আদালত আইন, 2015-ৰ ধাৰা 12এ-ৰ অধীনত বিৰোধীয়ে মধ্যস্থতাত অংশগ্ৰহণ নকৰাটোৱে পচন্দ কৰে।
তথাপিও মধ্যস্থতা আইন, 2023 হৈছে বিবাদ নিষ্পত্তিৰ ক্ষেত্ৰত এক যুগান্তকাৰী পৰিৱৰ্তনৰ বিকাশ। স্পষ্ট মানদণ্ড স্থাপন কৰি, গোপনীয়তা বৃদ্ধি কৰি, উদগনি প্ৰদান কৰি আৰু বলৱৎযোগ্যতা নিশ্চিত কৰি এই আইনে মধ্যস্থতাৰ দৃশ্যপটক যথেষ্ট পৰিমাণে নতুন ৰূপ দিছে। ই মধ্যস্থতাক বিবাদ সমাধানৰ প্ৰাথমিক পথ হিচাপে প্ৰচাৰ কৰে, বিৰোধী পক্ষবোৰৰ মাজত সহযোগিতাৰ সংস্কৃতি গঢ়ি তোলাৰ লগতে আইনী প্ৰক্ৰিয়াবোৰ সুশৃংখল কৰাৰ লক্ষ্য ৰাখে।
বিবাদ নিষ্পত্তিৰ বাবে অধিক দক্ষ, কাৰ্যকৰী আৰু সুসংগত দৃষ্টিভংগীৰ দিশত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ পদক্ষেপ গ্ৰহণ কৰে এই আইনখনে। দ্ৰুত আৰু দক্ষ বিবাদ নিষ্পত্তিৰ উদ্দেশ্যৰে ধাৰা ১৮-ৰ অধীনত মধ্যস্থতা সম্পূৰ্ণ কৰাৰ সময়সীমা প্ৰৱৰ্তন কৰা হৈছে। অৱশ্যে এইটোও বিতৰ্ক কৰিব পাৰি যে মধ্যস্থতা হৈছে এক সম্পূৰ্ণ সন্মতিপূৰ্ণ প্ৰক্ৰিয়া, যিয়ে মধ্যস্থতাৰ পৰা প্ৰত্যাহাৰ কৰাৰ সকলো অধিকাৰ প্ৰদান কৰে, সম্পূৰ্ণ কৰাৰ বাবে সময় সীমা নিৰ্ধাৰণ কৰিলে, পক্ষবোৰে ইয়াৰ প্ৰয়োজনীয়তা অনুভৱ কৰিলে, প্ৰক্ৰিয়াটো অব্যাহত ৰখাৰ স্বাধীনতা বাধাগ্ৰস্ত কৰে ।
যদিও মধ্যস্থতা দ্ৰুত, অধিক ব্যয়সাপেক্ষ আৰু বিতৰ্কিত পক্ষবোৰৰ মাজৰ সম্পৰ্ক সংৰক্ষণ কৰাৰ অধিক সম্ভাৱনা প্ৰদান কৰে, ভাৰতত বিদ্যমান মধ্যস্থতাৰ আন্তঃগাণথনিয়ে ইয়াৰ সম্পূৰ্ণ সম্ভাৱনা লাভ কৰিবলৈ অনুমতি দিয়া নাই। মধ্যস্থতা আৰু আইনী শিক্ষা পাঠ্যক্ৰমৰ অংশ হিচাপে ইয়াৰ অন্তৰ্ভুক্তিৰ বিষয়ে সজাগতা বিয়পাবলৈ চেষ্টা কৰা সত্ত্বেও সাধাৰণ ৰাইজৰ মাজত মধ্যস্থতাৰ জ্ঞানৰ যথেষ্ট অভাৱ আছে।
আনকি পক্ষবোৰ মধ্যস্থতাৰ বিষয়ে অৱগত হোৱাৰ ক্ষেত্ৰতো এক ডাঙৰ প্ৰত্যাহ্বান হৈছে যে তেওঁলোকৰ বাবে মধ্যস্থতাৰ চেষ্টা কৰাৰ বাবে প্ৰেৰণাৰ অভাৱ।
