বিশ্বজুৰি খাদ্যৰ ক্ষতিসাধন আৰু বর্জিত খাদ্যৰ সমস্যা এক চিন্তনীয় বিষয়। ক্ষুধাতুৰ লোকৰ সংখ্যা বিশ্বৰ প্রান্তে প্রান্তে বৃদ্ধি পাই থকাৰ সময়তে বর্জিত খাদ্যৰ বিষয়টো চর্চাৰ কেন্দ্রবিন্দু হৈ পৰিছে। ২০১৪ চনৰ পৰাই ক্ষুধাতুৰ লোকৰ সংখ্যা বিশ্বৰ প্রান্তে প্রান্তে বিভিন্ন কাৰণত বৃদ্ধি হৈ থকাৰ বাবেই বর্জিত খাদ্যৰ বন্ধ কৰাটো প্রাসংগিক হৈ উঠিছে। প্রতিদিনেই খাদ্যৰ ক্ষতি আৰু আবর্জনা কোটি কোটি টনতকৈ অধিক। অর্থনীতিৰ পৰা প্ৰকৃতিৰ পৰিৱেশৰ ভাৰসাম্যত ব্যাঘাত জন্মোৱা খাদ্যৰ বৰ্জিতৰ পৰিমাণে সম্প্রতি বিশ্ববাসীক হতবাক কৰি তুলিছে। প্রতিবছৰে মানৱ জাতিৰ উপভোগৰ বাবে উৎপাদিত খাদ্য-সামগ্রীৰ এক-তৃতীয়াংশই পেলনীয়া হয়।
ভাৰতক প্ৰভাৱিত কৰা এটা গুৰুতৰ বিষয় হৈছে ভাৰতত খাদ্য অপচয়। ক্ষুধা আৰু পুষ্টিহীন দেশত খাদ্যৰ অপচয় এটা গুৰুত্বৰ বিষয় । যিখন দেশত এতিয়াও প্ৰতি নিশা লাখ লাখ লোকে ভোকাতুৰ হৈ শুই থাকে, সেইখন দেশত প্ৰতিদিনে অপচয় হয় বৃহৎ পৰিমাণৰ খাদ্য । প্ৰতি বছৰে ভাৰতত ৬৭০০ কোটি কিলোগ্ৰাম খাদ্য সামগ্ৰী অপচয় হয়। ইয়াৰ ব্যয় প্ৰায় ৯০ হাজাৰ কোটি। ইয়াৰ পৰিমাণ ইমানেই অধিক যে ছমাহ ধৰি খাদ্য লাভ নকৰা দৰিদ্ৰ সীমাৰেখাৰ তলত বসবাস কৰা দেশৰ ২৬ কোটি জনসাধাৰণক এই খাদ্য যোগান ধৰিব পৰা যাব। ভাৰতৰ কৃষি মন্ত্ৰালয়ে প্ৰকাশ কৰা অনুসৰি প্ৰতি বছৰে প্ৰায় ৫০ হাজাৰ কোটি টকাৰ খাদ্য অপচয় হয়। UNEP (United Nations Environment Programme), খাদ্য অপচয় সূচকাংক প্ৰতিবেদন অনুসৰি ভাৰতীয় ঘৰত বছৰি ৬৮.৭ মিলিয়ন টন খাদ্য অপচয় হয়, সহজ ভাষাত ক’বলৈ গ’লে প্ৰতিজন ব্যক্তিৰ বাবে প্ৰায় ৫৫ কিলোগ্ৰাম। ঘৰুৱা খাদ্যৰ অপচয়ৰ ক্ষেত্ৰত ই বিশ্বজুৰি ২ য় স্থানত আছে আৰু তাৰ পিছতে আছে চীন। FSSAI (Food Safety and Standards Authority of India) ৰ ৰিপৰ্ট অনুসৰি ভাৰতত উৎপাদিত সকলো খাদ্যৰ ১/৩ ভাগ খোৱাৰ আগতেই অপচয় বা নষ্ট হৈ যায়। ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ পৰিসংখ্যা অনুসৰি দেশত প্ৰতি বছৰে ভোক বা পুষ্টিহীনতাৰ বাবে প্ৰায় দহ লাখ শিশুৰ মৃত্যু হয়। ইণ্ডিয়ান ইনষ্টিটিউট অৱ পাব্লিক এডমিনিষ্ট্ৰেচনৰ এক প্ৰতিবেদন অনুসৰি ভাৰতত বিতৰণ ব্যৱস্থাৰ ত্ৰুটিৰ বাবে প্ৰতি বছৰে ২.৩ কোটি টন দালি, ১ কোটি ২০ লাখ টন ফলমূল আৰু ২ কোটি ১০ লাখ টন শাক-পাচলি নষ্ট হৈ যায়।
এইটো এটা অতি গুৰুতৰ চিন্তাৰ বিষয় কাৰণ ইয়াৰ দ্বাৰা দেখা গৈছে যে মানুহে ইচ্ছাকৃতভাৱে খাদ্য অপচয় কৰাই নহয়, ইয়াৰ বিষয়েও সচেতন নহয়। ৰেষ্টুৰেণ্টৰ পৰা খোৱাই হওক বা ঘৰত খোৱাই হওক, বেছিভাগ মানুহেই খাদ্য অপচয় কৰাটো সঠিক বুলিয়ে ভাৱে কাৰণ এই ঠেক মনোবৃত্তিৰ মানুহখিনিৰ বাবে তেওঁলোকে খাদ্যৰ বিনিময়ত উপযুক্ত টকা পৰিশোধ কৰিছে। ভাৰতবৰ্ষৰ বাবে ফেশ্বন হৈ পৰা গ্ৰেণ্ড বিয়াবোৰত খাদ্য অপচয়ৰ পৰিমাণ বেছি। এনে অনুষ্ঠানত বিপুল পৰিমাণৰ খাদ্য অপচয় হৈ যায়। গৱেষণাৰ মতে প্ৰস্তুত কৰা খাদ্যৰ প্ৰায় ৪০% অপচয় হৈ যায় আৰু বিয়া শেষ হোৱাৰ পিছত কেৱল পেলাই দিয়া হয়।
Feeding India ই প্ৰকাশ কৰা এক প্ৰতিবেদন অনুসৰি প্ৰায় ১৯৪.৪ নিযুত লোক বা ১৪.৩% জনসংখ্যাই পৰ্যাপ্ত পুষ্টি লাভ কৰা নাই। ইয়াৰ উপৰিও গ্ল’বেল হাংগাৰ ইনডেক্স, ২০২৩ ত ১২৫ খন দেশৰ ভিতৰত ১১১ নম্বৰ স্থানত আছে ভাৰত।
সমগ্ৰ বিশ্বতে উৎপাদিত শস্যৰ যি এক তৃতীয়াংশ ব্যৱহাৰ নোহোৱাকৈ নষ্ট হয়। সেই শস্য উৎপাদনৰ বাবে ব্যৱহাৰ হোৱা কৃষি ভূমিৰ উৰ্বৰতা হ্ৰাস পায়। তদুপৰি জীৱাশ্ম- ইন্ধনজাত শক্তিৰ অপচয় হয়। অপচয় হোৱা খাদ্য মাটিত পোতাৰ ফলত পচন ঘটি প্ৰচুৰ পৰিমাণে মিথেন গেছ নিৰ্গত হয়। এই মিথেন গেছে বায়ুমণ্ডলৰ পৰা উত্তাপ ধৰি ৰাখে। ‘সেউজ গৃহ প্ৰভাৱ ‘ ঘটোৱাত মিথেন গেছ কাৰ্বন ডাই অক্সাইডতকৈ ২৫ গুণে অধিক শক্তিশালী। ফলস্বৰূপে পৃথিৱীৰ সাৰ্বজনিক উষ্ণতা বঢ়াইছে। সেয়ে খাদ্য উৎপাদন আৰু ইয়াৰ সঠিক ব্যৱহাৰ প্ৰতি সজাগ আৰু সচেতন হোৱাতো বৰ্তমান সময়ৰ প্ৰতি জন ব্যক্তিৰ দায়িত্ব আৰু কৰ্তব্য হোৱা উচিত। খাদ্য অপচয় ৰোধ কৰিব পাৰিলে আৱৰ্জনাৰ সমস্যাও বহু পৰিমাণে হ্ৰাস পাব।
ভাৰতত খাদ্যৰ অপচয় কেৱল এটা ৰাষ্ট্ৰীয় বিষয় নহয়। খাদ্যৰ অপচয়ে কৃষি খণ্ডৰ লগতে দেশৰ অৰ্থনীতিত গভীৰ প্ৰভাৱ পেলায় । কেৱল খাদ্যই অপচয় হোৱা নাই বৰঞ্চ পানী, মাটি, শক্তি আৰু আটাইতকৈ ডাঙৰ কথা কৃষক আৰু খাদ্য উৎপাদনৰ লগত জড়িত সকলো লোকৰ কঠোৰ পৰিশ্ৰম আদিও অপচয় হৈছে। ভাৰতৰ খাদ্য অপচয়ৰ পৰিসংখ্যা এয়া। ভাৰতত অপচয় হোৱা খাদ্যৰ ৪০% বছৰি প্ৰায় ৯২,০০০ কোটি টকাৰ সমতুল্য। ইয়াৰ সমতুল্য জিডিপিৰ প্ৰায় ১% যিটো ভাৰতত খাদ্য অপচয়ৰ ৰূপত ক্ষয় হয়। ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ পৰিৱেশ কাৰ্যসূচীৰ প্ৰতিবেদন অনুসৰি ভাৰতৰ প্ৰতিজন ব্যক্তিয়ে বছৰি ৫৫ কিলোগ্ৰাম খাদ্য অপচয় কৰে।
চৰকাৰে খাদ্য আৰু কৃষি সংস্থা (FAO) আৰু ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ সৈতে মিলি ৰাষ্ট্ৰীয় খাদ্য অপচয় ৰোধ কৰাৰ বাবে নীতি স্বাক্ষৰ কৰাৰ বাবে উপযুক্ত ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰিব লাগিব আৰু নাগৰিকসকলক পুৰস্কাৰ আগবঢ়াই অপচয় হ্ৰাস কৰিবলৈ উৎসাহিত কৰিব লাগিব। খাদ্য অপচয় এক অৰ্থনৈতিক আৰু পৰিৱেশ সংকট। এই সমস্যাৰ বিৰুদ্ধে যুঁজিবলৈ প্ৰতিজন ভাৰতীয়ই একেলগে থিয় দিব লাগিব।
খাদ্যৰ ক্ষতি আৰু পেলনীয়াৰ ফলশ্রুতিত আর্থিক দিশত হোৱা ক্ষতিৰ ভিতৰত ঔদ্যোগিক দেশসমূহত ৬৮০ বিলিয়ন মার্কিন ডলাৰ আৰু উন্নয়নশীল দেশসমূহত ৬৩০ বিলিয়ন মার্কিন ডলাৰ ক্ষতি হয়। তেনেদৰে ঔদ্যোগিক দেশসমূহত ৬৭০ নিযুত আৰু উন্নয়নশীল দেশসমূহত ৬৩০ নিযুত টন খাদ্য বিনষ্ট হয়। নষ্ট আৰু পেলনীয়া খাদ্যৰ ভিতৰত প্ৰতিবছৰে দাইল জাতীয় সামগ্রী ৩০ শতাংশ, ফলমূল আৰু শাক- পাচলি জাতীয় খাদ্য-সামগ্রীৰ ৪০-৫০ শতাংশ, তেলজাতীয় সামগ্রী ২০ শতাংশ, মাংস, দুগ্ধ আৰু মাছ জাতীয় খাদ্য ৩০ শতাংশ নষ্ট হয়। প্রতিবছৰে চহকী দেশসমূহৰ গ্রাহকে প্রায় ২২২ নিযুত টন খাদ্য-সামগ্রী পেলনীয়াৰ ৰূপত ওলায়। ই হৈছে উপ চাহাৰা আফ্রিকাৰ মুঠ খাদ্য উৎপাদনৰ প্রায় সমান। আমেৰিক যুক্তৰাষ্ট্ৰত প্ৰতিবছৰে সকলো খাদ্য-সামগ্রীৰ ৩০ শতাংশ অর্থাৎ ৪৮.৩ বিলিয়ন মার্কিন ডলাৰ মূল্যৰ খাদ্য পেলনীয়া হয়। লেটিন আমেৰিকাত পেলনীয়া খাদ্যৰ পৰিমাণে অতি কমেও ৩০ কোটি মানুহক খাদ্য যোগান ধৰিব পাৰে। ইয়াৰ বিপৰীতে গ্রেট ব্রিটেইনত প্রতিবছৰে পৰিয়ালসমূহত ৬.৭ নিযুত টন খাদ্যৰ বর্জিত ওলায়। এই বর্জিত খাদ্যৱে ২০ কোটি মানুহক খাদ্য যোগান ধৰিব পাৰে। আফ্রিকাত প্রতিবছৰে ৪ বিলিয়ন মার্কিন ডলাৰ মূল্যৰ পেলনীয়া খাদ্য ওলায়। ঠিক তেনেদৰে এছিয়াৰ দেশ চীনত প্রতিবছৰে ৫০ নিযুত টন খাদ্য বর্জিত ওলায়। লক্ষণীয় যে ইউৰোপ আৰু দক্ষিণ আমেৰিকাত জনমূৰি বছৰত ৯৫- ১১৫ কিলোগ্রাম খাদ্যৰ বৰ্জিত ওলায়। উপ চাহাৰা আফ্রিকা, দক্ষিণ আৰু দক্ষিণ- পূব এছিয়াত প্রতিবছৰে পৰিয়ালসমূহত মাত্র ৬-১১ কিলোগ্রাম বর্জিত খাদ্য পেলাই দিয়া হয়। চহকী দেশসমূহত প্রতিবছৰে এজন মানুহৰ বাবে ১০০ কিলোগ্রাম খাদ্য উৎপাদন কৰা হয়। ইয়াৰ বিপৰীতে দৰিদ্র দেশসমূহৰ এজন লোকৰ বাবে মাত্র ৪৬০ কিলোগ্রাম খাদ্য-সামগ্রীহে উৎপাদিত হয়। পৃথিবীৰ আন দেশৰ দৰে ভাৰততো পেলনীয়া খাদ্য আৰু খাদ্যৰ বৰ্জিতৰ নেতিবাচক প্রভাৱ আছে। তথ্য মতে, উৎপাদিত খাদ্যব ৩০ শতাংশই ভাৰতত প্রতিবছৰে পেলনীয়া অথবা বর্জিত হয়। খাদ্যৰ বৰ্জিতৰ ফলত অর্থনীতিত বিৰূপ প্রভাৱ পৰে। বর্জিত খাদ্যৰ ফলত ভাৰতৰ জিডিপি তথা মুঠ ঘৰৱা উৎপাদনৰ ১ শতাংশ নিম্নগামী হয়। কৃষি মন্ত্রালয়ৰ তথ্য অনুসৰি প্ৰতিবছৰে ভাৰতত ৫০ হাজাৰ কোটি টকাৰ ক্ষতি হয়। ভাৰতত পেলনীয়া খাদ্য আৰু খাদ্যৰ বৰ্জিত পৰিমাণ হ্রাস কৰিবলৈ হ’লে খাদ্য-সামগ্ৰীৰ উৎপাদনৰ পৰা বিতৰণলৈকে ব্যবস্থাসমূহ সঠিক কৰি তুলিব লাগিব। উৎপাদনস্থলীৰ পৰাই খাদ্য-সামগ্রীসমূহ সযতনেবে শীতল ভাণ্ডাৰলৈ অনাৰ ব্যৱস্থা কৰাৰ লগতে এই শীতল ভাণ্ডাৰৰ পৰা বিতৰণ ব্যবস্থা উন্নীত কৰিব লাগিব। পৰিবহণৰ পৰা যাতায়াতৰ সকলো ব্যৱস্থা সঠিক কৰাৰ লগতে শক্তিব ক্ষেত্রতো পর্যাপ্ত ব্যৱস্থা ল’ব লাগিব। পেলনীয়া খাদ্য আৰু খাদ্যৰ বৰ্জিতৰ পৰিমাণ হ্রাস কৰিবলৈ হ’লে মানব জাতিও সচেতন আৰু সজাগ হ’ব লাগিব।
