ভাৰতৰ বাক স্বাধীনতা হৈছে দেশৰ মৌলিক অধিকাৰ, য’ত প্ৰতিজন নাগৰিকক নিজৰ মতামত প্ৰকাশ কৰাৰ অধিকাৰ প্ৰদান কৰা হৈছে। ভাৰতৰ সংবিধানৰ ধাৰা ১৯ ত এই অধিকাৰ উল্লেখ কৰা হৈছে। এয়া এক মৌলিক অধিকাৰ, যাৰ অধীনত প্ৰতিজন ব্যক্তিয়ে স্বাধীনভাবে নিজৰ মতামত প্ৰকাশ কৰিবলৈ, সংবাদ মাধ্যমৰ ব্যৱহাৰ কৰিবলৈ আৰু সমাজত বিভিন্ন বিষয়ে আলোচনা কৰিবলৈ সক্ষম হয়। কিন্তু এই অধিকাৰ সীমাবদ্ধও আছে, বিশেষকৈ যেতিয়া ই ৰাজনৈতিক বা সামাজিক শান্তিৰ বিপৰীত হৈ পৰে।
ভাৰতবৰ্ষত ক্ৰমাৎ হ্ৰাস পাইছে বাক স্বাধীনতা। মুক্ত বাক্য সূচকাংকত ৩৩খন দেশৰ ভিতৰত ২৪ নম্বৰ স্থানত আছে। আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ স্বতন্ত্ৰ থিংক টেংক দ্য ফিউচাৰ অৱ ফ্ৰী স্পীচৰ এক নতুন বিশ্বব্যাপী সমীক্ষাত ভাৰতক মুক্ত বাক্যৰ সমৰ্থনৰ প্ৰশ্নত সমীক্ষা কৰা ৩৩খন দেশৰ ভিতৰত ২৪ নম্বৰ স্থানত আছে। বিশ্বত কোনে মুক্ত বাক্যক সমৰ্থন কৰে?
শেহতীয়া প্ৰতিবেদন আৰু সমীক্ষাসমূহে ভাৰতত বাক স্বাধীনতা হ্ৰাস পোৱাৰ এক উদ্বেগজনক ধাৰা সূচায়, বিশ্বব্যাপী বাক স্বাধীনতা সূচকাংকত দেশখনে ৩৩ৰ ভিতৰত ২৪ নম্বৰ স্থান লাভ কৰিছে, ভাৰতীয়সকলে সাধাৰণতে মুক্ত বাক্যক মূল্য দিয়াৰ পিছতো। ২০২৪ চনৰ প্ৰথম চাৰি মাহত মুক্ত বাক্য উলংঘাৰ কমেও ১৩৪টা দৃষ্টান্ত ফ্ৰী স্পিচ কালেকটিভে নথিভুক্ত কৰিছে, যিয়ে সাংবাদিক, শিক্ষাবিদ আৰু অন্যান্যসকলক প্ৰভাৱিত কৰিছে।
মুক্ত বাক্যৰ প্ৰতি বিমূৰ্ত সমৰ্থন শক্তিশালী হৈ আছে যদিও বিশ্বৰ বহু ঠাইত বিতৰ্কিত বাক্যক সুৰক্ষা দিয়াৰ প্ৰতিশ্ৰুতি ক্ষয়িষ্ণু হৈ পৰিছে। ভাৰতীয়ৰ গৰিষ্ঠসংখ্যকে মুক্ত বাক্যক গুৰুত্বপূৰ্ণ বুলি গণ্য কৰিলেও চৰকাৰী নীতি সমালোচনাৰ সমৰ্থনৰ ক্ষেত্ৰত দুখজনক অৱস্থা। এনে সমালোচনাৰ ওপৰত নিষেধাজ্ঞাৰ সমৰ্থন কৰা লোকৰ সংখ্যা ৩৭%। ২০২৪ চনৰ প্ৰথম চাৰি মাহত ফ্ৰী স্পিচ কালেকটিভে কমেও ১৩৪টা মুক্ত বাক্য উলংঘাৰ নথিভুক্ত কৰিছে, য’ত আক্ৰান্তসকলৰ ভিতৰত সাংবাদিক, শিক্ষাবিদ, ইউটিউবাৰ আৰু ছাত্ৰ-ছাত্ৰীও আছে।
কেতিয়াবা সংবাদ মাধ্যম তথা চৰকাৰৰ বিৰুদ্ধে সমালোচনাত্মক কণ্ঠক নীৰৱ কৰিবলৈ কৰ্তৃপক্ষই নিৰাপত্তা, মানহানি, দেশদ্ৰোহ, ঘৃণামূলক ভাষণ আইন, আদালত অৱমাননাৰ অভিযোগ ব্যৱহাৰ কৰিছে।
২০২২ চনত এম্নেষ্টী ইণ্টাৰনেশ্যনেলে ভাৰতৰ মত প্ৰকাশৰ স্বাধীনতাৰ অৱস্থাক লৈ বিভিন্ন মানৱ অধিকাৰ সংগঠনৰ প্ৰতিক্ৰিয়াৰ ওপৰত আলোকপাত কৰি এই বিষয়টোৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰিছিল। ভাৰতৰ বাক স্বাধীনতা হৈছে এক মূল্যবান অধিকাৰ, যাৰ জৰিয়তে লোকসকলে সমাজৰ বিভিন্ন বিষয়ৰ ওপৰত মুক্ত আলোচনা কৰিবলৈ সক্ষম হয়। যদিও এই অধিকাৰ কিছু সীমাবদ্ধতাৰ সৈতে থকা, তথাপি ই ভাৰতৰ গণতান্ত্ৰিক ব্যৱস্থাৰ মূৰ্তি।
শেহতীয়াকৈ আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ স্বতন্ত্ৰ থিংক টেংক দ্য ফিউচাৰ অৱ ফ্ৰী স্পীচৰ এক নতুন বিশ্বব্যাপী সমীক্ষাত ভাৰতক মুক্ত বাক্যৰ সমৰ্থনৰ প্ৰশ্নত সমীক্ষা কৰা ৩৩খন দেশৰ ভিতৰত ২৪ নম্বৰ স্থানত আছে।
২০২৪ চনৰ অক্টোবৰ মাহত কৰা মুক্ত বাক্যৰ গ্লোবেল ট্ৰেণ্ডছৰ এই সমীক্ষাত দেখা গৈছে যে স্ক্যাণ্ডিনেভিয়াৰ দেশসমূহে এই সূচকাংকত আধিপত্য বিস্তাৰ কৰিছে, নৰৱে (৮৭.৯) আৰু ডেনমাৰ্কে (৮৭.০) শীৰ্ষ স্থান দখল কৰিছে। ৰেংকিঙত কম হোৱাৰ পিছতো ইণ্ডোনেছিয়া (৫৬.৮), মালয়েছিয়া (৫৫.৪), আৰু পাকিস্তানে (৫৭.০) আটাইতকৈ বেছি উন্নতি দেখুৱাইছে। স্বৈৰাচাৰী প্ৰৱল হোৱাৰ পিছতো হাংগেৰী (৮৫.৫) আৰু ভেনিজুৱেলা (৮১.৮) মুক্ত বাক্যৰ প্ৰতি জনসাধাৰণৰ ধাৰণাৰ বাবে উচ্চ স্থান লাভ কৰে। ৬২.৬ স্ক’ৰেৰে ভাৰত , দক্ষিণ আফ্ৰিকা (৬৬.৯) আৰু লেবানন (৬১.৮)ৰ মাজত স্থান লাভ কৰে। ভাৰতত মুক্ত বাক্যৰ বিষয়ে মূল তথ্য মুক্ত প্ৰকাশ বনাম বাস্তৱৰ বাবে ৰাজহুৱা সমৰ্থন গৰিষ্ঠসংখ্যক ভাৰতীয়ই চৰকাৰী চেন্সৰশ্বিপ অবিহনে মুক্ত বাক্যত বিশ্বাস কৰে।
ভাৰতীয় আৰু দক্ষিণ আফ্ৰিকাবাসীয়ে অনুভৱ কৰিছিল যে তেওঁলোকৰ মুক্তভাৱে কথা কোৱাৰ ক্ষমতা উন্নত হৈছে। কিন্তু বিশ্ব ৰেংকিঙে ভাৰতত বাক স্বাধীনতাৰ সুৰক্ষা হ্ৰাস পোৱাৰ ইংগিত হে দিছে। যিয়ে ধাৰণা আৰু প্ৰকৃত অৱস্থাৰ মাজত বিচ্ছিন্নতাক উজ্জ্বল কৰি তুলিছে।
মুক্ত বাক্যৰ বাবে নিৰ্বাচিত সহনশীলতা নীতিগতভাৱে মুক্ত বাক্যক বহুলভাৱে সমৰ্থন কৰা হয় যদিও ৰাজনৈতিক বিশ্বাস বা ধৰ্মীয় আৱেগৰ বিৰোধিতা কৰিলে ইয়াৰ বিৰোধিতা প্ৰায়ে কৰা হয়।
সাধাৰণ মানুহৰ পৰা আৰম্ভ কৰি সকলোৱে এতিয়া মুক্ত বাক্য নিক্ষেপ কৰাৰ আগত দহ বাৰ ভাবিব লগা হৈছে । সাংবাদিকৰ ক্ষেত্ৰত বাক স্বাধীনতা অত্যন্ত ভয়াবহ ৰূপে পৰিগণিত হৈছে। অতীতৰ পৰা বৰ্তমানলৈ সংঘটিত এনে ঘটনা ৰাজীয়ে ইয়াকে প্ৰমাণ কৰে যে সাংবাদিকতাত বাক স্বাধীনতা এক প্ৰত্যাহ্বান হৈয়েই আছে। সত্যক প্ৰতিফলন কৰাৰ বা শাসকীয় পক্ষৰ বিৰোধীতা কৰিলে নিজৰ জীৱনক লৈয়েই নিৰাপত্তা হীনতাত ভুগিব লগা হয়।
শেহতীয়াকৈ এক খবৰ অনুসৰি একনাথ সিন্ধেৰ ওপৰত কমেডি কৰাৰ বাবেৰ কৌতুক অভিনেতা কুনাল কামৰাৰ কাৰ্যালয় শিৱসেনাৰ কৰ্মীসকলে ভাগি পেলোৱাৰ লগতে তেওঁক ভাবুকি পৰ্য্যন্ত দিয়ে। তেওঁৰ সকলো কিতাপ Book My Show প্লেটফৰ্মৰ পৰা আঁতৰাই দিয়া হয় । অসমৰ প্ৰেক্ষাপটত এটা শেহতীয়া খবৰ আছিল অসমৰে এজন সাংবাদিক দিলোৱাৰ হুছেইনে এটা বেংকৰ কেলেংকাৰি সন্দৰ্ভত সঞ্চালকগৰাকীক প্রশ্ন সোধাৰ বাবেই তেওঁক গ্ৰেপ্তাৰ কৰা হৈছিল বিভিন্ন ধাৰাত। এনে ঘটনা অগণন। কিন্তু তেওঁলোকৰ দোষ কি, সত্যক দেখুৱাবলৈ চেষ্টা কৰা নে চৰকাৰক সমালোচনা কৰা ?
ডিজিটেল আৰু মিডিয়া স্বাধীনতা বৃদ্ধি কৰা আৰু চৰকাৰী হেঁচা আৰু কৰ্পৰেট প্ৰভাৱৰ পৰা সাংবাদিকক সুৰক্ষা দিয়া আইন শক্তিশালী কৰাৰ সময় আহি পৰিছে । লগতে অবাধ স্বাধীনতাই যেন সমাজখন বিপথে পৰিচালিত কৰিব নোৱাৰে তাৰ প্ৰতিও লক্ষ্য ৰাখিব লাগিব।
সুস্থ গণতন্ত্ৰৰ বাবে ভাৰতে আইনী সুৰক্ষা ব্যৱস্থা শক্তিশালী কৰিব লাগিব। মুকলি আলোচনাক প্ৰসাৰিত কৰিব লাগিব আৰু বাক স্বাধীনতাক কেৱল নীতিগতভাৱে নহয়, বাস্তৱত সুৰক্ষিত কৰাটো নিশ্চিত কৰিব লাগিব।
