“সৰ্বশক্তিমান ভাৰত, উদীয়মান অৰ্থনীতি”—এই শব্দৰ আঁৰত লুকাই আছে দাসত্বত আবদ্ধ লক্ষ লক্ষ জনসাধাৰণ যিসকলে এতিয়াও সৰকাৰৰ সহানুভূতিৰ অপেক্ষাত জীয়াই আছে। বন্ধকী শ্ৰম নিষিদ্ধ , তথাপি বৰ্তমান আধুনিক ভাৰততো এই দাসত্বৰ অৱসান ঘটা নাই। এইয়া আধুনিক ভাৰতৰ দাসত্বৰ এই অন্ধকাৰ কাহিনী। বন্ধকী শ্ৰম য’ত শ্ৰমিকক তেওঁলোকৰ কামৰ বাবে দৰমহা দিয়া নহয় বা অন্য কোনো ধৰণে তেওঁলোকক স্বাধীনতাৰ পৰা বঞ্চিত কৰা হয়, যাৰ ফলত তেওঁলোকক আন ঠাইত কাম কৰিবলৈ দিয়া হয়। এনে পৰিস্থিতিত শ্ৰমিকসকলে সাধাৰণতে ঋণ বা অন্যান্য কাৰণত মালিক বা নিয়োগকৰ্তাৰ সৈতে বান্ধ খাই থাকে আৰু তেওঁলোকক মুক্তিৰ বাবে কঠোৰ চৰ্ত মানি চলিবলৈ বাধ্য হয়।
“আধুনিক ভাৰতত দাসত্ব থাকিব নালাগে “—এই নৈতিক দায়িত্বক পূৰণ কৰাৰ প্ৰতিশ্ৰুতিৰে ২০১৬ চনত মোদী চৰকাৰে গ্ৰহণ কৰিছিল এখন আঁচনি “বন্ধকী শ্ৰমিক মুক্তি আৰু পুনৰ্বাসন”। এখন সামাজিক ন্যায়ৰ ক্ষেত্ৰত এক গুৰুত্বপূর্ণ পদক্ষেপ এই আঁচনিখনে ২০৩০ চনৰ ভিতৰত ১.৮৪ কোটি শ্ৰমিকক মুক্ত কৰাৰ মহৎ লক্ষ্য লৈ আগবাঢ়িছিল। সেই অনুসৰি প্ৰতি বছৰে কমেও ১৩ লাখ লোকক মুক্ত কৰি পুণঃসংস্থাপন কৰাৰ কথা আছিল। কিন্তু শেহতীয়াকৈ পোৱা তথ্যই চমক লগোৱা ধৰণে দেখুৱাইছে যে ২০২১-২৩ কালছোৱা ভিতৰত গড়ে বছৰি মাত্ৰ ৪৬৮ জন শ্ৰমিকেই পুনঃসংস্থাপন হ’ব পাৰিছে।
সৰ্বাধিক আশ্চৰ্যজনক হৈছে যে ১৯৭৮ চনত বন্ধকী শ্ৰম নিষিদ্ধ কৰা আইন বলবৎ হোৱাৰ পিছতো, বৰ্তমানেও লাখ লাখ মানৱ সম্পদ আধুনিক দাসত্বত আবদ্ধ হৈ আছে। প্ৰতিবেদনসমূহে ইংগিত দিয়ে যে ১৯৭৮ চনৰ পৰা মাত্ৰ ৩.১৫ লাখ বন্ধকী শ্ৰমিকক পুনৰ্বাসন কৰা হৈছে, যোৱা তিনি বছৰত মাত্ৰ ২,৭২৮ জন শ্ৰমিকৰ পুনৰ্বাসন হৈছে, যিয়ে পূৰ্বৰ দশকসমূহৰ তুলনাত পুনৰ্বাসনৰ হাৰ ৮০%লৈ হ্ৰাস হোৱা দেখুৱাইছে।
ৱাক ফ্ৰীৰ গ্ল’বেল স্লেভাৰী ইনডেক্স ২০২৩ অনুসৰি ভাৰতত আধুনিক দাসত্বত কমেও ১ কোটি ১০ লাখ লোক আছে যিটো বিশ্বৰ ভিতৰতে সৰ্বাধিক । ২০২৫ চনৰ ফেব্ৰুৱাৰী মাহৰ তথ্য অনুসৰি ১৯৭৮ চনৰ পৰা ২ লাখ ৯৭ হাজাৰ ৩৮ জন বণ্ডেড শ্ৰমিকক উদ্ধাৰ কৰা হৈছে, যাৰ ব্যয় হৈছে ১০৬.৩ কোটি টকা।
২০২৫ চনৰ ৩১ জানুৱাৰীলৈকে পুনৰ্বাসন আঁচনিৰ বাবে বাজেটত উল্লেখ কৰা ৬ কোটি টকাৰ মাত্ৰ ৬%ভহে ব্যৱহাৰ কৰা হৈছে আৰু ২০২৪-২৫ চনত ২৪৬ জন শ্ৰমিকক পুনৰ্বাসন কৰা হৈছিল। শ্ৰম আৰু নিয়োগ মন্ত্ৰালয়ৰ ২০২৪-২৫ বাৰ্ষিক প্ৰতিবেদনৰ ভিত্তিত, ২০২৪ চনৰ এপ্ৰিলৰ পৰা ডিচেম্বৰৰ ভিতৰত আঁচনিখনত মাত্ৰ তিনিজন হিতাধিকাৰী আছিল যিসকলক মুঠতে ৬০ হাজাৰ টকা দিয়া হৈছিল। একেদৰে ২০২২-২৩ চনৰ বাৰ্ষিক প্ৰতিবেদনত দেখা গৈছে যে ২০২২ চনৰ এপ্ৰিলৰ পৰা নৱেম্বৰৰ ভিতৰত কোনো হিতাধিকাৰী নাছিল, যিটো লোকসভাৰ স্থায়ী সমিতিৰ প্ৰতিবেদনৰ বিৰোধিতা কৰিছিল যিয়ে দেখুৱাইছে যে সেই বিত্তীয় বৰ্ষত ৬৭৩ জন বণ্ডেড শ্ৰমিকক পুনৰ সংস্থাপন কৰা হৈছিল। ২০২৫ চনৰ স্থায়ী সমিতিৰ প্ৰতিবেদন অনুসৰি, ২০২৪-২৫ বিত্তীয় বৰ্ষৰ বাবে ২৪৬ জন বণ্ডেড শ্ৰমিকৰ বাবে ৰাজ্য/কেন্দ্ৰীয় শাসিত অঞ্চলসমূহৰ পৰা প্ৰস্তাৱসমূহ কেৱল তাৎক্ষণিক নগদ সাহায্য প্ৰদানৰ সৈতে জড়িত আছিল। ইয়াৰ উপৰিও তামিলনাডু আৰু ৰাজস্থানে দোষী সাব্যস্ত হোৱা আৰু সাৰাংশ বিচাৰৰ তথ্য প্ৰদান কৰা নাই বুলিও কয়। ২৪৬ জন শ্ৰমিকৰ বাবে মুকলি কৰা ৩০ হাজাৰ টকাৰ তাৎক্ষণিক নগদ সাহায্যৰ বাবে মুঠ ৭৩.৮ লাখ টকা হ’ব লাগে বিপৰীতে প্ৰতিবেদনত উল্লেখ কৰা ৩৫ লাখ টকা।শ্ৰম মন্ত্ৰালয়ৰ এগৰাকী বিষয়াই স্পষ্ট কৰি দিয়ে যে ৰাজ্যসমূহে ২০২১ চনৰ আঁচনি সংশোধনৰ আগৰ প্ৰস্তাৱকে ধৰি বিভিন্ন বছৰৰ প্ৰস্তাৱ একেলগে প্ৰেৰণ কৰে, অৰ্থাৎ তাৎক্ষণিক নগদ সাহায্য ৩০ হাজাৰ টকাৰ পৰিৱৰ্তে ২০ হাজাৰ টকা হ’ব। তথ্যসমূহ পুঁজি বিতৰণৰ বছৰৰ বাবে লিপিবদ্ধ কৰা হয়। একেটা কাৰণতে বাৰ্ষিক প্ৰতিবেদনত তথ্যৰ পাৰ্থক্য আছে আৰু পুনৰ্বাসন আৰু উদ্ধাৰক নামকৰণ হিচাপে বিনিময়ত ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল। ২ জুনত মন্ত্ৰালয়ৰ তথ্য অনুসৰি ২০২৪-২৫ চনত তেওঁলোকে ৬৭.৪ লাখ টকা ব্যয় কৰিছিল।
বিশ্লেষণ কৰিলে দেখা যায়, ২০২১ চনত কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰে সংশোধিত বন্ধকী শ্ৰম পুনৰ্বাসন আঁচনি (CBRS) আৰম্ভ কৰিছিল, য’ত শ্ৰমিকক ৩০ হাজাৰ টকাৰ পৰা আৰম্ভ কৰি ৩ লাখ টকা পৰ্যন্ত অৰ্থিক সহায়ৰ লগতে ভূমি, ঘৰ, জীৱিকাৰ বাবে নগদবিহীন সহায় প্ৰদানৰ ব্যৱস্থা আছিল। কিন্তু এই আঁচনিৰ মুখ্য বাধা ৰূপে থিয় দিছিল জিলা দণ্ডাধীশৰ স্বীকৃতি প্ৰদানত হোৱা গম্ভীৰ বিলম্ব, যাৰ ফলত পুনঃসংস্থাপন প্ৰক্ৰিয়া কার্যত স্তব্ধ হৈ পৰে। CBRS (Central Sector Scheme for Rehabilitation of Bonded Labourers) আঁচনিৰ অধীনত চৰকাৰে ৩০ হাজাৰ টকাৰ পৰা আৰম্ভ কৰি ৩ লাখ টকা পৰ্যন্ত আৰ্থিক সহায়, লগতে গৃহ নিৰ্মাণ আৰু মাটিৰ অধিকাৰৰ দৰে নগদবিহীন সহায় আগবঢ়োৱাৰ কথা ঘোষণা কৰিছিল। কিন্তু এই সকলো সহায়ৰ বাবে জিলা দণ্ডাধীশৰ পৰা প্ৰমাণপত্ৰৰ প্ৰয়োজন। বাস্তৱতে, বহু জিলা প্ৰশাসকে এই দায়িত্ব উপেক্ষা কৰিছে বা প্ৰমাণন প্ৰদানত অযথা বিলম্ব কৰিছে, যাৰ বাবে বহু শ্ৰমিক আঁচনিৰ পৰা বঞ্চিত হৈ আছে।
চৰকাৰে ৰেচন কাৰ্ড পৰ্টেবিলিটিৰ প্ৰতিশ্ৰুতি দিছিল যিয়ে প্ৰব্ৰজিত শ্ৰমিকসকলক খাদ্য লাভ কৰাত সহায় কৰিব কিন্তু বহুতে নিজৰ কাৰ্ড নিজৰ কৰ্ম গন্তব্যস্থানত ব্যৱহাৰ কৰিব পৰা নাই। ৰাজস্থান আৰু গুজৰাটৰ ১০১২টা ঋতুভিত্তিক প্ৰব্ৰজিত ইটা শ্ৰমিক পৰিয়ালৰ ওপৰত ২০২৪ চনৰ ডিচেম্বৰ মাহত চেণ্টাৰ ফৰ লেবাৰ ৰিচাৰ্চ এণ্ড একচনৰ প্ৰতিবেদন অনুসৰি ৭১% লোকে এই আঁচনিখনৰ বিষয়ে অৱগত আছিল যদিও মাত্ৰ ৫০% লোকেহে ইয়াক ব্যৱহাৰ কৰাৰ চেষ্টা কৰিছিল, আৰু ইয়াৰ ভিতৰত মাত্ৰ ৫৯% লোকেহে সফলতাৰে ৰেচন লাভ কৰিছিল। আকৌ প্ৰব্ৰজিত শ্ৰমিকৰ ল’ৰা-ছোৱালীয়ে স্কুললৈ নাযায়।
শ্রম মন্ত্ৰালয়ে ‘প্ৰমাণৰ ভিত্তিত পুঁজিৰ মুক্তি’ৰ আৰ্হি গ্ৰহণ কৰিছে। কিন্তু বন্ধকীত বাস কৰা শ্ৰমিকৰ বাবে লিখিত নথিপত্ৰ প্ৰদান কৰাটো স্বাভাৱিকভাবে অসাধ্য। ই এনেকুৱা পৰিস্থিতিৰ সৃষ্টি কৰিছে য’ত শ্ৰমিকে প্ৰমাণ দিব নোৱাৰাৰ বাবে তেওঁক সহায় দিয়া নহয় — অর্থাৎ পীড়িতই প্ৰমাণ দিব লাগিব যে তেওঁ পীড়িত। এই ধৰণৰ নীতিগত দৃষ্টিভংগী সমাজৰ বাবে অন্যায়।
এইয়া চৰকাৰৰ ব্যৰ্থতা বা আমলাতান্ত্ৰিক অক্ষমতাৰ পৰিচয় । এইয়া যেন সামাজিক ন্যায়ৰ বাটত ৰাজনৈতিক ছলনা। মুক্তিৰ আশা লৈ থকা লাখ লাখ শ্ৰমিক কাগজ-পত্ৰৰ চক্ৰত বন্দী হৈ পৰিছে। এই প্ৰতিশ্ৰুতিৰ ব্যৰ্থতাই বিশেষকৈ প্ৰান্তীয় জনগোষ্ঠী—দলিত, আদিবাসী, লিঙ্গ আৰু সামাজিকভাৱে পিছ পৰা গোটসমূহৰ ওপৰত গুৰুতৰ প্ৰভাৱ পেলাইছে। যিসকলে নিজে নিজৰ প্ৰতিবাদ সাব্যস্ত কৰিব নোৱাৰে, যিসকলক প্ৰত্যাহ্বান জনাব পৰা ব্যক্তিৰ অভাৱ।
সাংবিধানিক সুৰক্ষা আৰু আইনী নিষেধাজ্ঞাৰ পিছতো ভাৰতত গভীৰ সামাজিক, আইনী আৰু নীতিগত বিফলতাৰ বাবে বন্ধন শ্ৰমিক অব্যাহত আছে। চৰকাৰে এনে এক আঁচনি ঘোষণা কৰি নৈতিক দায়িত্ব পালন কৰাৰ ভংগী গ্ৰহণ কৰিছে, কিন্তু বাস্তৱিক ৰূপায়ণৰ ক্ষেত্ৰত এই আঁচনি এখন “কাগজত উন্নয়নৰ” এক উৎকৃষ্ট উদাহৰণ। প্ৰশাসনিক সক্ৰিয়তা, NGO-ৰ সহযোগিতা, পুনঃসংস্থাপনক লৈ বিকেন্দ্রীকৃত আৰু “প্ৰমাণ-বিহীন” বিশ্বাসভিত্তিক ব্যৱস্থাপনা নথকালে ২০৩০ চনৰ লক্ষ্য কেতিয়াও পূৰ্ণ নহ’ব।
অন্যথা স্বাধীনতাৰ ৭৮ বছৰ পাছতো ভাৰতত লক্ষাধিক দাসত্বত আবদ্ধ জীৱনে নিঃশব্দে হাহাঁকাৰ কৰি আছে উদ্ধাৰ নোহোৱাকৈ, পুনঃসংস্থাপন নোহোৱাকৈ।
