যেতিয়া চৰকাৰৰ যিকোনো কাৰ্য বা সিদ্ধান্ত জনসাধাৰণৰ হিতৰ বিপৰীত দিশে যায় তেতিয়াই জনতাই চৰকাৰৰ বিৰুদ্ধে মূৰ দাঙি উঠে আৰু প্ৰতিবাদমুখৰ হৈ পৰে জনসাধাৰণে চৰকাৰৰ বিপক্ষে প্ৰতিবাদ গঢ়ি তোলে। ভাৰতৰ স্বাধীনতাৰ পৰা বৰ্তমানলৈকে এনে বহু আন্দোলন সংঘটিত হৈ গৈছে। ভাৰতত পৰিৱেশ আন্দোলনসমূহ মানৱ আৰু প্ৰাকৃতিক পৰিৱেশৰ সংৰক্ষণ আৰু সংহতি ৰক্ষাৰ উদ্দেশ্যে সংগঠিত হোৱা এক গুৰুত্বপূর্ণ সামাজিক আন্দোলন। এই আন্দোলনসমূহে প্ৰাকৃতিক সম্পদৰ অপব্যৱহাৰ, বন ধ্বংস, জলবায়ু পৰিৱর্তন, জৈৱ বৈচিত্ৰ্যৰ হ্ৰাস, আৰু দুষণৰ বিৰুদ্ধে সচেতনতা সৃষ্টিৰ লগতে নীতি-নিয়মৰ পৰিবৰ্তনৰ দাবী কৰে।
ৱিকিপিডিয়া আৰু ব্ৰিটানিকাৰ মতে , ১৯৭০ চনত বন সংৰক্ষণৰ এক উল্লেযোগ্য আন্দোলন চিপকো আন্দোলনত গাঁৱৰ মানুহে বিশেষকৈ মহিলাসকলে গছ কটা ৰোধ কৰিবলৈ গছক সাৱটি ধৰিছিল। এটা ধৰ্মীয় পন্থাৰ শিপাই থকা বিষ্ণোই আন্দোলনৰ গছ-গছনি আৰু বন্যপ্ৰাণী সুৰক্ষাৰ ইতিহাস বহু পুৰণি, গাঁৱৰ মানুহে গছ-গছনি ৰক্ষাৰ বাবে প্ৰাণ আহুতি দিয়ে। আন উল্লেখযোগ্য আন্দোলনসমূহৰ ভিতৰত আছে চাইলেণ্ট ভেলী আন্দোলন, জংগল বাচাও আন্দোলান, আৰু নৰ্মাদা বাচাও আন্দোলান, এই সকলোবোৰে বিভিন্ন পৰিৱেশ বিষয়ক সম্বোধন কৰে আৰু স্থানীয় অধিকাৰৰ পোষকতা কৰে।
ভাৰতৰ বিশ্ব পৰিচিত পৰিৱেশ আন্দোলনসমূহৰ ভিতৰত অন্যতম চিপকো। ১৯৭৩ চনৰ ২৪ এপ্ৰিলৰ পৰা উত্তৰাখণ্ডৰ চামোলী আৰু তেহৰী-গড়ৱাল জিলাত সুন্দৰলাল বহুগুণা আদিৰ নেতৃত্বত হিমালয়ৰ গছক বনাঞ্চল ধ্বংসৰ পৰা ৰক্ষা কৰাৰ লক্ষ্য লৈছিল । চিপকো আন্দোলন , বন সংৰক্ষণৰ এক অগ্ৰণী আন্দোলন আছিল য’ত গাঁৱৰ মানুহে বিশেষকৈ মহিলাসকলে গছবোৰ কাটিব নোৱাৰাকৈ আকোৱালি লৈছিল। এই আন্দোলনে বিশ্বজুৰি স্বীকৃতি লাভ কৰে। বহুগুণে গাঁওবাসীক গছৰ পৰিৱেশগত তাৎপৰ্য্যৰ বিষয়ে জ্ঞান দিছিল, যাৰ ফলত মহিলাসকলে গছ আলিংগনৰ প্ৰতিবাদ আৰম্ভ কৰিছিল। ১৯৭৮ চনত তেওঁলোকৰ স্থানীয় বন সুবিধাৰ দাবীয়ে টান লাভ কৰে, যাৰ ফলত তেওঁলোকৰ পক্ষত কমিটীয়ে ৰায়দান কৰে, যিয়ে বিশ্বব্যাপী পৰিৱেশ উন্নয়নৰ মাইলৰ খুঁটি হিচাপে চিহ্নিত কৰে।
বিষ্ণুই আন্দোলন আছিল গছ-গছনি আৰু বন্যপ্ৰাণী সুৰক্ষাৰ দীৰ্ঘ ইতিহাস থকা এটা ধৰ্মীয় পন্থা। ১৭০০ চনত , ৰাজস্থানৰ খেজাৰলিত অমৃতা দেৱী আৰু বিষ্ণুই গাঁৱৰ মানুহৰ নেতৃত্বত নতুন ৰাজপ্ৰসাদৰ বাবে ৰজাৰ সৈন্যৰ পৰা পবিত্ৰ গছক ৰক্ষা কৰিবলৈ আন্দোলন আৰম্ভ হয়। গুৰু মহাৰাজ জাম্বাজীৰ শিক্ষাৰ দ্বাৰা প্ৰভাৱিত হৈ তেওঁলোকে গছবোৰক সাৱটি ধৰিলে, যাৰ ফলত ৩৬৩ জন বিষ্ণুই গাঁৱৰ মানুহে প্ৰাণ আহুতি দিয়ে। ৰজাই গম পাই ক্ষমা বিচাৰি বিষ্ণুই ৰাজ্যক সংৰক্ষিত অঞ্চল হিচাপে নিৰ্ধাৰণ কৰিলে যি আজিও বলবৎ হৈ আছে। বিষ্ণুইসকল অহিংসা আৰু প্ৰকৃতিৰ প্ৰতি গভীৰ সন্মানৰ বাবে জনাজাত যিয়ে প্ৰায়ে পবিত্ৰ গছক সুৰক্ষাৰ বাবে প্ৰাণ আহুতি দিয়ে।
জৈৱ বৈচিত্ৰ্য সুৰক্ষাৰ গুৰুত্বৰ ওপৰত আলোকপাত কৰি কেৰালাৰ চাইলেণ্ট ভেলী ৰাষ্ট্ৰীয় উদ্যানত জলবিদ্যুৎ বান্ধ নিৰ্মাণ ৰোধৰ বাবে কৰা এক আন্দোলন আছিল নিৰৱ উপত্যকা আন্দোলন (Silent Valley Movement)। কেৰালাৰ এখন ৰসাল গ্রীষ্মমণ্ডলীয় অৰণ্য চাইলেণ্ট ভেলী ১৯৭৮ চনত কেৰেলা ৰাজ্যিক বিদ্যুৎ ব’র্ডে প্রস্তাৱিত জলবিদ্যুৎ প্রকল্পৰ পৰা ভাবুকিৰ সন্মুখীন হৈছিল৷ কেৰেলা শাস্ত্ৰ সাহিত্য পৰিষদ আৰু কৰ্মী সুঘঠাকুমাৰীৰ নেতৃত্বত ৮.৩ বৰ্গ কিলোমিটাৰ প্ৰাচীন বনাঞ্চল ধ্বংস হোৱাৰ আশংকাত এই প্ৰকল্পৰ বিৰুদ্ধে প্ৰতিবাদৰ সৃষ্টি হয়। ১৯৮১ চনত জনতাৰ আন্দোলনৰ প্ৰতি সঁহাৰি জনাই ইন্দিৰা গান্ধীয়ে চাইলেণ্ট ভেলীক সুৰক্ষা দিয়াৰ প্ৰতিশ্ৰুতি দিছিল। অৱশেষত ১৯৮৩ চনত এই প্ৰকল্প বাতিল কৰা হয়, যাৰ ফলত ১৯৮৫ চনত তেতিয়াৰ প্ৰধানমন্ত্ৰী ৰাজীৱ গান্ধীয়ে চাইলেণ্ট ভেলী ৰাষ্ট্ৰীয় উদ্যান উদ্বোধন কৰে।
জংঘল বাচাও আন্দোলান আছিল ভাৰতৰ আন এক উল্লেখযোগ্য পৰিৱেশ সুৰক্ষাৰ আন্দোলন । ১৯৮২ চনত বিহাৰৰ সিংভূম জিলাত প্রাকৃতিক ছাল বনাঞ্চলৰ ঠাইত ব্যয়বহুল চেগুন গছৰ দ্বাৰা চৰকাৰে লোৱা পৰিকল্পনাৰ বিৰুদ্ধে জনজাতীয় জনগোষ্ঠীসমূহে সমবেত হয় আৰু আন্দোলন আৰম্ভ কৰে ৷ “গ্ৰীড গেম পলিটিকেল পপুলিজম” বুলি অভিহিত কৰা এই আন্দোলনটোৱে ঝাৰখণ্ড আৰু উৰিষ্যালৈ বিয়পি পৰে, বন সংৰক্ষণ আৰু খিলঞ্জীয়াৰ অধিকাৰৰ উদ্বেগক উজ্জ্বল কৰি তুলিছিল।
১৯৮৫ চনৰ পৰা নৰ্মদা নদীৰ পাৰত আৰম্ভ হোৱা নৰ্মদা বাচাও আন্দোলনে মেধা পাটকাৰ, বাবা আমতে আৰু বিভিন্ন কৰ্মীৰ নেতৃত্বত বৃহৎ নদীবান্ধ নিৰ্মাণৰ বিৰোধিতা কৰিছিল । নৰ্মদা বান্ধ নিৰ্মাণৰ বিৰোধিতা কৰা, স্থানচ্যুত জনগোষ্ঠীৰ অধিকাৰৰ পোষকতা কৰা আৰু পৰিৱেশৰ ওপৰত বৃহৎ পৰিসৰৰ আন্তঃগাঁথনি প্ৰকল্পৰ প্ৰভাৱৰ ওপৰত আলোকপাত কৰা আন্দোলন আছিল নৰ্মদা বাচাও আন্দোলন। প্ৰথম অৱস্থাত বান্ধৰ পৰা স্থানান্তৰিত লোকসকলৰ বাবে সঠিক পুনৰ্বাসনৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰি ই পৰিৱেশ সংৰক্ষণৰ পোষকতা কৰিবলৈ বিকশিত হৈছিল, বান্ধৰ উচ্চতা কম কৰাৰ দাবী জনাইছিল। আন্দোলনটো সম্পূৰ্ণ সফল নহ’লেও গান্ধীবাদী নীতিক মূৰ্ত কৰি উন্নয়নৰ আৰ্হিক প্ৰত্যাহ্বান জনাইছিল।
নব্বৈৰ দশকত, সুন্দৰলাল বহুগুণৰ নেতৃত্বত উত্তৰাখণ্ডৰ ভগীৰথী নদীৰ তেহৰী বান্ধৰ বিৰুদ্ধে প্ৰতিবাদ সাব্যস্ত কৰে। উদ্বেগসমূহৰ ভিতৰত আছিল চহৰৰ স্থানচ্যুতি আৰু পৰিৱেশগত ক্ষতি। বিশেষকৈ বহুগুণাৰ পৰা ৰাষ্ট্ৰীয় মনোযোগ আৰু সমৰ্থন পোৱাৰ পিছতো জনসমৰ্থনৰ অপৰ্যাপ্ততাৰ বাবে এই আন্দোলনে ৰাষ্ট্ৰীয় বা আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় পৰ্যায়ত উল্লেখযোগ্য টান লাভ কৰাত ব্যৰ্থ হয়।
কৰ্ণাটকৰ উত্তৰ কানাড়া আৰু শিমোগা জিলাত ১৯৮৩ চনত সুবিধা প্ৰদানকাৰী পাণ্ডুৰাং হেগডেৰ নেতৃত্বত আপ্পিকো আন্দোলনৰ উত্থান ঘটে। ১৯৭৩ চনত উত্তৰাখণ্ডত চিপকো আন্দোলনৰ পৰা অনুপ্ৰাণিত হৈ আপ্পিকো আন্দোলনে পশ্চিম ঘাটৰ বনাঞ্চলসমূহক বৃহৎ পৰিসৰৰ বনাঞ্চল ধ্বংস, বাণিজ্যিক কাঠ কটা, একক কৃষি বাগিচাৰ পৰা ৰক্ষা কৰাৰ লক্ষ্য লৈছিল। পাণ্ডুৰংগা হেগডেৰ নেতৃত্বত স্থানীয় জনগোষ্ঠীসমূহে—বিশেষকৈ মহিলা আৰু শিশুসকলে—গছবোৰ কাটিব নোৱাৰাকৈ আকোৱালি লৈছিল, পৰিৱেশ সংৰক্ষণ আৰু বহনক্ষম উন্নয়নৰ গুৰুত্বৰ ওপৰত আলোকপাত কৰিছিল।বনাঞ্চল ধ্বংস বন্ধ কৰা আৰু প্ৰাচীন জীৱিকা সংৰক্ষণৰ লক্ষ্যৰে এই ছবিখনে চিপকো আন্দোলনৰ প্ৰতিধ্বনিত কৰিছিল। স্থানীয় লোকসকলে কাটিবলৈ চিহ্নিত কৰা গছবোৰ আকোৱালি লৈছিল। এই আন্দোলনে বিকল্প শক্তিৰ উৎসৰ পোষকতা কৰিছিল, সফলতা লাভ কৰিছিল, প্ৰকল্পটো বৰ্তমান বন্ধ কৰি দিয়া হৈছে।
এই আন্দোলনসমূহে কেৱল পৰিৱেশ সংৰক্ষণৰ ক্ষেত্ৰতে নহয়, সমাজৰ ন্যায়সঙ্গত উন্নয়ন আৰু স্থানীয় জনগোষ্ঠীৰ অধিকাৰৰ ক্ষেত্ৰতো গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছে।
